در اصطلاح ادبا و اصوليين عموم و خصوص من وجه است. يعنى در بعضى از الفاظ هر دو اصطلاح صادق است. مثل نويسنده و «ضارب» در بعضى از الفاظ مشتق اصولى صادق است، ولى مشتق در اصطلاح ادبا صادق نيست. زيرا جامد است. مثل لفظ زوج و زوجه، شوهر و زن، و در مواردى به‌عكس صورت قبل فقط مشتق ادبا صادق است. مثل افعال (ماضى- مضارع) [1] عمده‌ترين مبحث در مسئله اشتقاق اين است كه آيا استعمال مشتق در موردى كه مبدأ اشتقاق منقضى شده حقيقت است يا مجاز؟ توضيح اينكه مشتقّات در رابطه با مبدأ اشتقاق و انقضا يا عدم انقضاى زمان سه حالت دارند: 1. به عقيده اصوليين اطلاق مشتق بر افراد يا اشياء در حال تلبّس به مبدأ اشتقاق، حقيقت است. مثلا در روايات آمده: «وضو يا غسل با آبى كه به‌وسيله آفتاب گرم شده باشد مكروه است.» [2] بديهى است اطلاق «آب گرم با آفتاب» بر چنين آبى كه الآن هم همان وصف را دارد حقيقت است. 2. همان گونه كه اطلاق «آب گرم با آفتاب» بر آبى كه هنوز آفتابى بر او نتابيده بلكه دو ساعت ديگر چنين خواهد شد مجاز است. 3. مورد اختلاف در جايى است كه آب گرم خورشيدى سرد شده باشد آيا پس از سرد شدن مى‌شود حقيقتا گفت اين آب گرم خورشيدى است؟ يا چنين اطلاقى مجاز است؟ اكثرا اصوليين قائل به مجازيت‌اند. در نتيجه اگر كسى معتقد باشد كه اطلاق حقيقت است بايد حكم كند كه وضو با چنين آبى نيز كراهت دارد. اما اگر بگويد اطلاق مجاز است پس حكم به كراهت نخواهد كرد.

ثمره بحث در حقوق و قضا

در ماده 51 قانون آئين دادرسى دادگاه‌هاى عمومى و انقلاب در امور كيفرى مصوّب 1378 آمده:

دادگاه‌ها فقط در حوزه قضايى محل مأموريت خود ايفاى وظيفه نموده و در صورت وجود جهات قانونى در موارد زير شروع به تحقيق و رسيدگى مى‌كنند:

الف. جرم در حوزه قضايى آن دادگاه واقع شده باشد ... و در ذيل تبصره ماده 4 الحاقى قانون تشكيل دادگاه‌هاى عمومى و انقلاب مصوّب 1381 آمده: رسيدگى به كليه اتهامات ... استانداران و فرمانداران و ... در صلاحيت دادگاه كيفرى استان تهران مى‌باشد ...

با توجه به مطالب فوق هرگاه شخصى در زمان استاندار بودن مرتكب جرمى شده امّا الآن كه استاندار نيست آيا رسيدگى به جرم سابقش در صلاحيت دادگاه كيفرى استان تهران است يا محل ارتكاب جرم؟

جواب اين پرسش بستگى به مبناى ما در مشتق دارد زيرا بايد ديد آيا استعمال الفاظ مشتقّى همانند (استانداران- فرمانداران) در مورد كسانى كه زمان تلبّس آنان به مبدأ اشتقاق (استاندارى) منقضى شده حقيقت است يا مجاز؟ اگر قائل به حقيقت باشيم طبعا بايد در محاكم تهران رسيدگى شود زيرا مفهوم شمول مى‌يابد و اگر مجاز بدانيم بايد در مراجع محلّى محاكمه شود. مثال‌