نكته:

خاص و عام بودن در عرف، امرى نسبى و اضافى است.

طباطبايى حكيم، محمد تقى، الاصول العامة للفقه المقارن، ص (421-420).

بحرالعلوم، محمد، الاجتهاد اصوله و احكامه، ص 84.

زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 2، ص 829.

موسى، كامل، المدخل الى التشريع الاسلامى، ص 219.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 252.

سجادى، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج 2، ص 1253.

منصورى، خليل رضا، نظرية العرف و دورها فى عملية الاستنباط، ص 55.

جناتى، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد (از ديدگاه مذاهب اسلامى)، ص 395.

ولايى، عيسى، فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، ص 244و248.

نمله، عبدالكريم بن على بن محمد، المهذب فى علم اصول الفقه المقارن، ج3، ص1021.

عرف خاص زمانى

عرفِ شكل گرفته در شرايط زمانىِ خاص

عرف خاص زمانى، عرفى است كه به موجب شرايط خاص زمانى شكل مى گيرد، زيرا زمان هاى مختلف به خاطر شرايط و اوضاع و احوال خاص خود عرف هاى مختلفى را مى طلبد، مانند: معامله و بيع تلفنى و اينترنتى در اين زمان، كه در گذشته وجود نداشته است، و يا عرف هاى زمان جنگ كه مقطعى است، و يا رواج برخى از اصطلاحات در زمان انقلاب.

طباطبايى حكيم، محمد تقى، الاصول العامة للفقه المقارن، ص 420.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 252.

منصورى، خليل رضا، نظرية العرف و دورها فى عملية الاستنباط، ص 55.

عرف خاص صنفى

شيوه رايج در ميان صنف خاص

اگر شرايط خاص صنفى، موجب پيدايش عرف گردد، آن را عرف خاص صنفى مى گويند، مثل اين كه اصولى ها در باب استصحاب، اصطلاح «يقين سابق» را به كار مى برند نه «قطع سابق» را، و يا در شكل پرداخت دست مزد، معمولا در هر حرفه و صنعتى عرفى خاص حاكم است; خياطان دست مزد شاگردان را هفتگى، باغ داران و كشاورزان هنگام برداشت محصول، و شركت ها و سازمان ها به صورت ماهيانه مى پردازند. به مجموع برنامه هايى كه در ميان اصناف وجود دارد، عرف خاص صنفى مى گويند.

منصورى، خليل رضا، نظرية العرف و دورها فى عملية الاستنباط، ص 55.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 253.

عرف خاص مكانى

رسوم رايج در منطقه اى خاص

عرف خاص مكانى، مقابل عرف خاص زمانى، و به معناى رسم يا رسومى است كه در محل يا منطقه اى خاص معمول مى باشد، مثل پوشش خاص زنان روستاها، شهرها، و مناطق خاص و يا عرف مربوط به نحوه فروش برخى كالاها كه در يك منطقه به وزن، و در محلى ديگر به عدد انجام مى شود.

منصورى، خليل رضا، نظرية العرف و دورها فى عملية الاستنباط، ص 55.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 252.

عرف شارع

ر.ك: عرف شرع

عرف شايع

ر.ك: عرف مطّرد

عرف شرع

عرف موجود در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله)

منظور از عرف شرع، عرفى است كه در زمان شارع در عصر نبوت پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) وجود داشته است، مثل: استعمال لفظ «صلات» در عبادت مخصوص.

در كتاب «المهذب فى علم اصول الفقه المقارن» آمده است:

«القسم الثالث: العرف الشرعى و هو: اللفظ الذى استعمله الشارع مريدا منه معنى خاصا مثل «الصلوة» فانها فى الاصل الدعاء و لكن الشارع اراد بها شيئا مخصوصا...»[1]

در اين كه عرف شارع تا چه زمانى را در بر مى گيرد و از چه زمانى، عرف متشرعه شروع مى شود، نمى توان تاريخ دقيقى بيان كرد; ولى معمولا گفته مى شود عرف شارع تا اوايل نيمه نخست قرن اول هجرى ادامه داشته و از اواخر آن، عرف متشرعه شروع شده است. از نظر اماميه، از زمان صادقين(عليه السلام)به بعد را عرف متشرعه مى گويند.

نيز ر.ك: حقيقت شرعى.

[1]نمله، عبدالكريم بن على بن محمد، المهذب فى علم اصول الفقه المقارن، ج 3، ص 1021

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 34 و 252.

سبحانى تبريزى، جعفر، الرسائل الاربع قواعد اصولية و فقهية، ص 106.

منصورى، خليل رضا، نظرية العرف و دورها فى عملية الاستنباط، ص 53.

عرف صحيح

عرفِ غير مخالف با احكام شرعى

عرف صحيح، روش گفتارى يا كردارى رايج ميان مردم است كه با احكام شرع مخالفتى نداشته و باعث از بين رفتن مصلحتى و يا به وجود آمدن مفسده اى نمى گردد، مثل: متعارف