وى در برابر آن سكوت نمايد. چنين تقريرى، از امضا و موافقت معصوم(عليه السلام) پرده برمى دارد و يقين حاصل مى شود كه حكم شرعى واقعى همين است، وگرنه بر امام(عليه السلام) واجب بود كه از باب ارشاد جاهل و يا نهى از منكر، حكم الهى را بيان كند.

شرط حجيت اجماع از راه تقرير اين است كه معصوم(عليه السلام)از انعقاد اجماع آگاهى داشته باشد و مانعى براى اظهار نظر وى اگر چه در قالب القاى خلاف ميان اجماع كنندگان وجود نداشته باشد.

روشن است كه اتفاق همگانى در اين طريق موضوعيتى ندارد، بلكه اگر يك نفر هم نزد امام(عليه السلام) اجماع و اتفاق علما را بر حكمى بيان كند و امام(عليه السلام) با وجود آماده بودن زمينه مخالفت، سكوت كند، اين سكوت، نشانه موافقت او است.

نكته:

«طريق تقرير» شباهت زيادى به «طريق لطف» دارد و فرق آن دو در اين است كه نظر و ديدگاه امام معصوم(عليه السلام) در طريق تقرير، از راه شرع و در طريق لطف، از راه عقل كشف مى شود.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 332.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 103.

غراوى، محمد عبد الحسن محسن، مصادر الاستنباط بين الاصوليين و الاخباريين، ص 172.

جناتى، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد (از ديدگاه مذاهب اسلامى)، ص 210.

محمدى، على، شرح اصول فقه، ج 3، ص 216.

طريق جعلى

ر.ك: اماره تأسيسى

طريق حدس

حدس رأى معصوم(عليه السلام) بعد از كشف اتفاق آراى همه فقها در يك مسئله

طريق حدس، از «طرق كاشفيت اجماع» بوده و به اين معنا است كه مكلف با دست يافتن به آراى همه فقها در يك مسئله، رأى معصوم(عليه السلام)را حدس مى زند. دليل اين امر آن است كه به طور معمول مشاهده مى شود فقها در بسيارى از مسائل و احكام شرعى اختلاف نظر دارند; حال اگر در مسئله اى همه علما با هم اتفاق نمايند، به مقتضاى عقل و عادت، نظر و رأى امامان مذهب هم حدس زده مى شود، زيرا ميان اتفاق مرئوسان و رضايت رئيس آنان عادتاً ملازمه وجود دارد.

ويژگى هاى اين طريقه عبارت است از:

1. لازم است ديدگاه همه علما در همه دوره ها در اين باره يكى باشد تا نسبت به رأى امام(عليه السلام) حدس قطعى پيدا شود;

2. در اين طريقه، وجود و عدم افراد مجهول النسب اعتبارى ندارد;

3. مخالفت گروهى از فقها كه تخصص كافى در فقه دارند، مضر مى باشد;

[4]در موضوع مورد اجماع، نبايد اصل يا قاعده يا دليل معتبرى موافق رأى اجماع كنندگان وجود داشته باشد

نكته اول:

فرق ميان حدس با حس در اين است كه حس به معناى شناخت و درك چيزى به كمك يكى از حواس پنج گانه ظاهرى است، ولى حدس يعنى پى بردن به مطلبى به صورت ناگهانى و آنى، كه نوعى الهام به حساب مى آيد.

نكته دوم:

مرحوم «شيخ انصارى»، «محقق قمى» و «حاج آقا رضاى همدانى» در برخى آثار خود، طريق حدس را پذيرفته اند و مرحوم «صاحب فصول» آن را به بيشتر محققان نسبت داده است.

غراوى، محمد عبد الحسن محسن، مصادر الاستنباط بين الاصوليين و الاخباريين، ص 172.

انصارى، مرتضى بن محمد امين، فرائد الاصول، ج 1، ص 83.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 331.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 103.

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 4، ص 246.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 2، ص 404.

حيدرى، على نقى، اصول الاستنباط، ص 192.

طريق حس

كشف رأى معصوم(عليه السلام) توسط مجتهد از طريق يافتن اتفاق آراى فقهاى عصر خويش، با علم به دخول معصوم(عليه السلام)

طريق حس، از طرق كاشفيت اجماع بوده و به اين معنا است كه شخص مجتهدى به قصد تحصيل اجماع به محضر عالمان عصر خويش رسيده و نظر آنان را در مسئله به دست مى آورد و علم پيدا مى كند كه امام(عليه السلام)در ميان مجمعين بوده است، هر چند به طور معين نداند كدام يك از آنان امام(عليه السلام) است.

نام ديگر اين شيوه، اجماع دخولى و يا تضمنى است.

برخى از ويژگى هاى اين طريق عبارت است از:

1. منحصر به زمان حضور امام(عليه السلام) بوده و براى دوران غيبت مفيد نيست;

2. در ميان اجماع كنندگان بايد افرادى ناشناخته باشند و اگر همگى شناخته شده باشند، اين طريق كارآيى ندارد;

[3]مخالفت افراد شناخته شده، هر چند تعدادشان زياد باشد، به حال اجماع ضررى ندارد، ولى مخالفت افراد مجهول النسب، گرچه تعدادشان اندك باشد، به اجماع آسيب رسانده و سبب مى شود به وجود معصوم(عليه السلام) در ميان اجماع كنندگان يقين پيدا نشود

نكته:

فقهاى متقدم همانند مرحوم «شيخ مفيد» در كتاب «اوائل المقالات»، «سيد مرتضى» در «الذريعه»، «ابوالصلاح حلبى» در