گسترده به كار مى گرفتند; يعنى به كمك ادله نقلى، ادله عقلى، اصول عملى و ضوابط و قواعد كلى، به اجتهاد مى پرداختند و حكم موضوعات جديد و مصاديق مستحدث را كه در مورد آنها نصى وجود نداشت، استخراج مى نمودند; به خلاف قدما كه در فتاواى خود به متن روايات بسنده مى نمودند به آنها تعبد داشتند و دامنه اجتهادشان محدود بوده است.

درباره آغاز زمان فقيهان متأخر، اختلاف است، اما زمان «علاّمه حلّى» به بعد را به طور قطع مى توان عصر ظهور «فقهاى متأخر» ناميد. البته برخى، شروع آن را از «ابن ادريس» به بعد مى دانند.

گروهى از علما، شهرت عملى متأخرين را فاقد حجيت دانسته اند; يعنى نه آن را جابر ضعف سند و نه كاسر صحت آن مى دانند.

نيز ر.ك: شهرت عملى.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 2، ص 417 و 424.

نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 3، ص 153.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 277.

سبحانى تبريزى، جعفر، الموجز فى اصول الفقه، ج 2،1، ص 273.

شهرت فتوايى

فتواى عده زيادى از فقها در يك مسئله فقهى، بدون استناد به روايت

شهرت فتوايى، به معناى اشتهار فتوايى در يكى از مسائل فقهى در ميان جمع زيادى از فقها است بدون آن كه اين فتوا به روايتى مستند باشد. فرق نمى كند كه اين عدم استناد، به خاطر نبود روايت در مسئله باشد، يا دليل ديگرى داشته باشد.

در اين كه شهرت فتوايى از اَمارات ظنى معتبر است يا خير، اختلاف وجود دارد.

نيز ر.ك: حجيت شهرت فتوايى.

نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 3، ص (154-153).

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 2، ص 417.

سبحانى تبريزى، جعفر، الموجز فى اصول الفقه، ج 1، 2، ص 273.

خمينى، مصطفى، تحريرات فى الاصول، ج 3، ص 221 و (224-223).

مغنيه، محمد جواد، علم اصول الفقه فى ثوبه الجديد، ص 231.

ولايى، عيسى، فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، ص 226.

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 2، ص 99.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 277.

طباطبايى حكيم، محمد تقى، الاصول العامة للفقه المقارن، ص 224.

خمينى، روح الله، انوار الهداية فى التعليقة على الكفاية، ج 1، ص 261.

ايروانى، باقر، الحلقة الثالثة فى اسلوبها الثانى، ج 2، ص 61.

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 4، ص 271.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 336.

حيدر، محمد صنقور على، المعجم الاصولى، ص 687.

شهرت فتوايى در فقه مستنبط

شهرت فتوايى در مسئله فقهىِ فاقد نصّ خاص

شهرت فتوايى، در مسائلى از فقه كه نص خاصى در مورد آنها وجود ندارد و تنها با استفاده از قواعد و ضوابط كلى حكم آنها استنباط مى شود، شهرت فتوايى در فقه مستنبط ناميده مى شود، مانند: شهرت جواز نماز خواندن در لباس مشكوك، كه فتواى جواز آن از زمان مرحوم «ميرزاى شيرازى» شهرت يافته و قبل از آن، شهرت در عدم جواز بوده است.

توضيح:

فقهاى متأخر شيعه دامنه اجتهاد را گسترش داده و حكم مسائلى را كه درباره آنها نص وجود نداشت به كمك قواعد و ضوابط كلى استخراج مى نمودند، كه به اين مسائل، فقه مستنبط، و به شهرت فتوايى در آنها شهرت فتوايى در فقه مستنبط مى گويند.

برخى، اين نوع شهرت را حجت نمى دانند، ولى شهرت در فقه منصوص را به دليل كشف از نظر معصوم(عليه السلام) حجت مى دانند.

نكته:

در مسائل تفريعى يا فقه مستنبط، وجود يا عدم شهرت مساوى است و فقيه وظيفه دارد تنها دليل را بررسى نمايد.

نيز ر.ك: فقه مستنبط; شهرت فتوايى متأخرين; شهرت فتوايى در فقه منصوص.

سبحانى تبريزى، جعفر، المحصول فى علم الاصول، ج 3، ص 212.

خمينى، روح الله، انوار الهداية فى التعليقة على الكفاية، ج 1، ص 261.

شهرت فتوايى در فقه منصوص

شهرت فتوايى در مسئله فقهى، مستند به نصّ موجود

مسائلى از فقه را كه در مورد آنها نص وجود دارد، در صورتى كه فتواى فقها به مضمون روايت و با الفاظ آن صادر شده باشد، شهرت فتوايى در فقه منصوص مى گويند.

توضيح:

شهرت فتوايى، به اعتبار مسائل مورد فتوا و چگونگى فتوا دادن، به «شهرت فتوايى در فقه منصوص» و «شهرت فتوايى در فقه مستنبط» تقسيم گرديده است.

نظر به اين كه قدماى اصحاب هم چون مرحوم «شيخ مفيد، شيخ صدوق و شيخ طوسى» اجتهاد را به طور محدود به كار مى گرفتند و تنها در مورد مسايلى كه روايتى درباره آنها وجود داشته، طبق مضمون روايت فتوا مى دادند (به اين شكل كه در فتواى خود، متن روايت را ذكر كرده و سند آن را حذف مى نمودند) به اين گونه مسائل «فقه منصوص» مى گفتند و شهرت درباره آنها به «شهرت فتوايى در فقه منصوص» معروف شده است.

چون اين شهرت در حقيقت از مصاديق شهرت عملى