(اوّل) آنكه در تجربه بوجود علت علم حاصل ميشود لكن معرفت تفصيلى بماهيت علت حاصل نشده، و فقط علم اجمالى حاصل ميگردد كه علت مشتركه‌اى وجود دارد لكن ماهيّت علت شناخته نميشود، و اين علم در مورد همه تجربه‌ها يكسان است بخلاف آنكه از حدس خصوص علت معينى كه ثبوت اين محمول خاص براى موضوع در خارج بآن بستگى دارد بتفصيل شناخته شده و بوجودش علم حاصل ميگردد.

(دوّم) علم بحدسيات گاهى با سعى و طلب نبوده و با توجه يافتن بموضوع خاصى دفعتا علم به حكم و هم مسبب حاصل ميشود بخلاف تجربه كه بيشتر با سعى و كوشش و طلب است.

تفاوت حدس با قياس‌

(912) حدس با قياس و فكر از چند جهت تفاوت دارد و اختلافات آنها در اول كتاب طى شماره (7/ 5) و (7/ 6) بيان گرديده و حاجتى بتكرار نيست تفاصيل بيشترى در كتاب علم هشيارى بقلم نگارنده بيان شده و در آنجا حدس منطقى بجهات متعدّدى از حدس عرفانى جدا گرديده است و خلاصه آنستكه نتيجه حدس منطقى گاهى راست و گاهى بى‌حقيقت است بخلاف نتيجه حدس عرفانى كه هميشه عين حقيقت و واقع است اختلافات ديگرى نيز بين آنها هست كه ذكرشان موجب تطويل است و مختصرى از آن ضمن شماره 8 بيان شده است.

5- متواترات‌

(913) متواترات قضايائى هستند كه مردم بسيارى شهادت دهند كه چيزيرا ديده يا شنيده‌اند و از گفتار آنها بمفاد آن قضيه جزم‌