تجربه‌

(877) تجربه مانند استقراء در اول محتاج به تجسّس نمودن از حال جزئيات است لكن تجربه در حقيقت استقراء نبوده و نوعى از قياس است هرچند استقراء مقدّمه تجربه است و در آن دخالت تام دارد.

معنى تجربه آن است كه پس از تجسّس و احصاء و تعيين انواع و اصناف متعلق به يك ماهيت و ملاحظه و تتبع حالات افراد و اصناف متعلق به آن، و مشاهده يك اثر مشترك در همه انواع و اصناف آن قياسى تشكيل ميشود و از نتيجه اين قياس علم اجمالى بوجود يك علت مشتركه در همه افراد و موارد حاصل ميشود و هرچند ماهيت و خصوصيات آن علت مشتركه مشخص نميگردد ليكن وجود يك علت كلى بطور اجمال قطعى و يقينى ميباشد.

بنابراين حكميكه از تجربه حاصل ميشود متكى بر قضاياى شخصيه و امور فرديه نيست بلكه قطعى بودن اين حكم نتيجه كشف علت است و كشف علت در اثر يك قياس خفىّ ميباشد.

در مثال گذشته قياس خفى چنين تشكيل ميشود كه ميگوئيم در افراد بسيارى از مردم متفاوت و در طوايف بيشمارى در هرعصرى ديده شده است كه هرگاه سر انسانى را بريده‌اند مرده است، و هر امرى كه در موارد بسيار و اصناف بيشمار بيك نحوه واقع شود داراى علت مشتركى ميباشد. «نتيجه ميدهد» كه سر هرفردى از افراد انسان بريده شود علت مرگ در آنجا موجود است و مرگ افراد پس‌