قياس مساوات نيز از اين قبيل است زيرا وقتى گفته ميشود مجموع 5 و 1 مساوى با 4 و 2 و مجموع 4 و 2 مساوى با 3 و 3 است پس 5 و 1 با 3 و 3 مساوى خواهد بود. اين استنتاج از اين جهت صحيح است كه ما از خارج باين مقدمه اطلاع يافته‌ايم كه هرچيزى مساوى با چيزى باشد كه آن با چيز ديگرى مساوى است. با اولى نيز مساوى خواهد بود و بدون اين مقدمه كه از خارج بما كومك ميدهد قياس مساوات صادق نمى‌باشد.

بدليل اينكه قضيه تنصيف مشابه با قضيه مساواتست ليكن مثل قياس مساوات نتيجه نميدهد. مثلا اگر بگوئيم: عدد 6 نصف 12 است و 3 نصف 6 است نميتوانيم بگوئيم عدد 3 نصف 12 است. زيرا در اينجا آنطوريكه در قياس مساوات كبراى قياسرا از خارج بدست آورده بوديم در مورد تنصيف كبراى خارج نداريم كه حكم كند نصف نصف نصف است.

(545) از مجموع مطالب اين خلاصه حاصل ميشود كه قياس عليت ذهنى دارد يعنى از حصول علم و توجه يافتن ذهن بمجموع دو قضيه و رابطه بين آنها البته بعلم تازه‌اى دست يافته و خواه ناخواه علم تازه‌اى كه مولود تأليف دو علم سابق است براى ذهن حاصل خواهد شد بدون آنكه بشرط ديگرى توقف داشته باشد. بنابراين قيد لزوم كه در تعريف قياس آورده شده است قياس مساوات و قياسهاى تركيبى ديگر را كه ذكر ميشود از تعريف خارج نموده و محتاج بقيد زايد ديگرى نخواهد بود.

(546) در اينجا قيد ديگرى هست كه هرچند تصريح به آن لازم‌