و اعتدال قوّه غضب را شجاعت مى‌نامند. و حق تعالى شجاع را دوست مى‌دارد. و طرف افراط آن را تهوّر و طرف تفريط آن را جبن مى‌نامند و از اعتدالش اخلاق حسنه مثل نجدت و شهامت و حلم و كظم غيظ و امثال آنها منشعب مى‌گردد، و از افراطش مانند تهوّر و لاف و كبر و عجب و امثال آنها حاصل مى‌شود، و از تفريطش جبن و مذلّت و خساست و عدم غيرت و امثال آنها متولّد مى‌گردد.

و امّا قوّه شهوت از اعتدالش عفّت و از افراطش شره و از تفريطش خمود بهم مى‌رسد. و از هر يك از آنها صفات ديگر ظاهر مى‌شود.

و از اعتدال علم حسن تدبير و جودت ذهن و ثقابت رأى و اصابت ظنّ و تفطّن به دقايق امور حاصل مى‌شود، و از افراط آن جربزه و مكر و خدعه و مانند آنها ظهور مى‌كند، و از تفريطش امثال بله و حمق و غباوت ظاهر مى‌گردد.

و بالجمله معنى حسن خلق در جميع انواع اربعه و فروع آنها توسّط است در ميان افراط و تفريط و غلوّ و تقصير، فخير الامور اوسطها. قال اللّه تعالى: وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى‌ عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ (اسراء، 29)، و قال أيضا: وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً (فرقان، 67)، و قال: أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ‌ (فتح، 29)، و مادام كه يكى از اين امور از استقامت ميل به طرفى نموده است مكارم اخلاق تمام نيست. [1]

در ذكر منازل انسان به حسب قواى نفسانى‌

باطن هر انسان بشرى معجون است از صفات و قوايى كه بعضى بهيمى است و بعضى سبعى و بعضى شيطانى و بعضى ملكى. و از بهيمى صادر مى‌گردد شهوت و شره و حرص و فجور، و از سبعى حسد و عداوت و بغضاء، و از شيطانى مكر و خدعه و حيله و تكبّر و حبّ جاه و افتخار و استيلا، و از ملكى علم و تنزّه و طهارت. و اصول اخلاق همين چهار است كه در باطن انسان سرشته شده است چنان سرشتى محكم كه مى‌توان گفت كه از

[1] . صدر الدين شيرازى، الأسفار، ج 9، صص 86- 91. و مرآت الاكوان، ص 560.