يكى از اكابر متأخّرين [1] از عظماى حكما و متألّهان، به معاد جسمانى معتقد است نه از باب عود روح به بدن در همين نشأت دنيا [2]، بلكه از باب تحرك بدن به سوى روح و اتصال آن به روح بدون آن كه نفس ناطقه از عالم خود تنزل نموده و بعد از انصراف از بدن و اتصال به ملكوت اعلى هبوط نموده و در عالم دنيا به بدن تعلق گيرد.

تعقل اين معنا كه فرق بين تناسخ و معاد آن است كه تعلق نفس به بدن در آخرت جهت نيل به درجات يا دركات، معاد است و عود در دنيا تناسخ و اينكه‌

[1]و هو الحكيم النحرير آقا على مدرس تهرانى زنوزى- قدس سره- و برخى از تلاميذ او.

اين، رأى خاصى است در معاد كه به طور تفصيل در حواشى اسفار- كه آن حواشى را به صورت رساله‌اى مستقل درآورده است- در اين مسأله آن را بحث نموده و در اوايل اين رساله گويد: معاد جسمانى اين نيست كه روح، بعد از ترقى و تكامل و عروج از بدن، دوباره تنزل نموده به همين بدن موجود در قبور عودت نمايد، بلكه بدن، به طرف روح متحرك است تا به روح متصل شود.

بنا به تقرير استادنا الحكيم الإلهى آقا ميرزا ابو الحسن قزوينى- ادام اللّه تعالى بركاته- نهايت درجات تكامل بدن و اول اتصال آن به روح يك چيز است.

آقا على از براى فرار از مفسده بيّن تناسخ و رجوع شى‌ء از فعليت به قوه- كه همان اقتضاى شى‌ء است بطلان ذات خود را- بدن را به سوى نفس متحرك مى‌داند.

آيا اين بدن در كجا واقع است؟ و ماده متحركى كه ناچار به صورت نوعيه حالّ در خود تقوّم دارد چيست؟ و يا كدام صورت، مقوّم اين ماده است؟ و با اين كه بدنى كه بعد از جدا شدن از نفس، بدن محسوب نمى‌شود، اگر در صراط تكامل واقع شود جهت بدن بودن آن براى نفس مفارق از بدن چيست؟ و به چه موجود است؟ همه اين سؤالات و سؤالات ديگر، در اواخر اين مبحث عنوان مى‌شود. و اصولا ما تمام مطالب اين رساله را نقل و شرح نموده، بعد به ايراد وجوه مناقشه بر اين مسلك مى‌پردازيم.

[2]آقا محمد رضا قمشه‌اى عارف نامدار و متألّه محقق، معاصر آقا على، مسلك آقا على را مورد ايراد قرار داده و در جلسه‌اى، مناظره‌اى عجيب بين اين دو اتفاق افتاده كه آقا محمد رضا بر معاصر خود غالب آمده. بعضى از اساتيد ما و برخى ديگر از تلاميذ آقا على آن را چاره مشكل دانسته‌اند، ولى به عقيده حقير، اين مسلك، در سستى و بى‌اساسى اوهن از بيت عنكبوت است.