وجود موجبات عذاب در وجود آنها و رفع موجبات عذاب از ناحيه ورود عذاب و تحمل شدايد حاصل از عذاب رجوع به رحمت نموده و يا به شفاعت شافعان و آخر امر به شفاعت حق از عذاب خلاص مى‌شوند، مگر كسانى كه غايت وجودى آنان توطّن در دركات جحيم باشد و در اين دسته از نفوس اختلاف است كه آيا بالأخره مآل آنان به رحمت است و يا الى الأبد متحمل عذابند و يا آن كه با سكناى ابدى در دركات جهنم، عذاب از آنان مرتفع مى‌شود و لطف الهى و رحمت رحمانيه حق، كار خود را انجام داده و فطرت اصليه- كه بين آن و ملكات موجب عذاب تضادّ است و از ناحيه همين تضاد است كه نفوس و ابدان، متألّم مى‌شوند و اگر اين جهت نبود هيچ نفسى معذب نبود، چه آن كه صورت نارى با ماده نارى ملايمت تام دارد و هر صورتى معشوق و محبوب ماده خود مى‌باشد- بر موجب عذاب غلبه مى‌نمايد.

محيى الدين در كتاب فصوص گويد:

صراط مستقيم در عرف اهل توحيد و به لسان اقرب طرق به حق اول است كه از آن به طريق [1] وحدت تعبير نموده‌اند و هر اسمى از اسماى الهيّه داراى مربوب و عبدى است كه مبدأ و مرجع آن مى‌باشد و هر عينى از اعيان امكانيه مستند است به اسمى كه رب آن محسوب مى‌شود و اين اسم، طريق مستقيم اين عين است كه‌

[1]آنچه در اين باب مهم است، آن است كه بايد خوب به استدلال و سبك بيان اين اعاظم توجه نمود تا بدون درك مطلب، مطلبى گفته نشود، چه آن كه فهم اين قبيل از مباحث، صعب و در نهايت غموض است. بعضى از ابناى زمان، مثل همفكران و هم سخنان خود در اعصار، معتقد شده‌اند كه درك اسرار شريعت در انحصار آنان است و هر چه كه به فهم قاصر آنان درست نيايد باطل است، چون ميزان حق و باطل، ذهن معوج و كج آنان است.