علم او به همه اشيا تعلق گرفته است و علم چون عين وجود صرف اوست علم به جميع اشيا است، علم بسيط صرف تام الوجود و تمام الانكشاف علم است به همه اشيا وگرنه لازم آيد كه ذات صرف و علم بحت و مطلق مبرّا از تركيب، علم به اشيايى و جهل نسبت به اشيا يا شى‌ء ديگر باشد. و اين، با تركيب ذات حق از جهت وجدان و فقدان ملازم است؛ چه آن كه جهل، امر عدمى و علم، أمر وجودى است.

قدرت مطلقه نيز قدرت به مطلق حقايق است و از لحاظ تعلق به ممكنات، مقيد به قيدى نيست و فعلى و دائمى است. و در آن، بوجه من الوجوه جهت امكانى تحقق ندارد و عين اراده و علم اوست، لذا جميع حقايق امكانيه نسبت به حقيقت مقدسه واجبى، واجب و ممتنع العدمند و اتصاف به جهت امكانى وجه الوجوه نه در ذات و نه در صفات حقيقيه اوست «الأشياء كلّها واجبات عنده و عند العلل المجردة ...» [1].

و از آن جايى كه نظام وجودى امكانى، ظل نظام تام و تمام ربوبى است، اتم‌

[1]اين كه شيخ رئيس و به تبع او برخى از محشّين تجريد گفته‌اند: «و لا نبالي بأن يكون ذاته تعالى مع إضافةمّا ممكنة الوجود ...» غير مرضيّ عند من استشرق قلبه بالأنوار الإلهيّة ... در حواشى تجريد گفته است: «إنّ واجب الوجود قد يعرض له الإمكان بالقياس إلى الغير ... و للغير أيضا إمكان بالقياس إليه و إن امتنع عليه الإمكان بالذات ...».

منشأ توهم قائلان به اين قسم از اقوال، همان اعتقاد به اصالت ماهيت و اعمال نظر در معانى و مفاهيم عقليه است و غفلت از كيفيت حقايق وجوديه، چه آن كه مجعول، نفس وجود خارجى معلول است و ملاك احتياج به علت، عين ربط و نفس فقر بودن وجودات خاصه است و آنچه متعلق اراده حق واقع شود، واجب است به وجوب وجود حق و در معلول، جهتى غير ارتباط به علت به وجه من الوجوه تحقق ندارد و اضافه حق به حقايق وجوديه، اضافه اشراقيه واحدى است كه بالذات متصف به اطلاق و انبساط و بالعرض متعدد و متكثر مى‌شود «و قد وسع كلّ شي‌ء علما و قدرة و إرادة ... و لا يشذّ عن حيطة وجوده شي‌ء ... و إنّه بكل شي‌ء محيط و هو معكم أينما كنتم ...» و أين الإمكان؟