المفصّلة- فعلم النفس [1] بالصور الخيالية من القسم الثالث. حصول صور خيالى و

[1]. يكى از اعاظم‌ [1] در حواشى اسفار فرموده است: همان طورى كه نفس، در مقام تعقّل، به عقل مجرد بالفعلى كه آن را از قوه به فعليت برساند محتاج است و صور معقوله در نفس، جهت فعليت نفس بشمار مى‌روند و قوه از آن جايى كه جهت عدمى است، در مقام اتصاف به فعليات به مخرج بالفعل احتياج دارد كه عقل باشد قوه خيال نيز به خيال منفصل كه نفس را در مقام ادراك متخيلات به فعليت برساند محتاج است. به عبارت ديگر در مرتبه خيال مثال مطلق نسبت به نفس حكم عقلى كلى را دارد نسبت به نفس در مقام عقل هيولانى. و حكما در باب اثبات عقل مجرد مطلق خارج از مقام تعقل نفس گفته‌اند: نفس، در مقام عقل هيولانى، فاقد معقولات و بالقوه واجد صور عقلى است و چون جهت قوه با فعليت، در شى‌ء واحد مجتمع نشوند، بايد نفس به اتّكاى خزائن معقولات، از مقام قوه به فعليت برسد و عقل بالفعل گردد. اين حكم در جهت سافل نفس كه جهت تخيل و موطن ادراكات جزئى نفس باشد، بدون تفاوت جارى است. پس نفس، در مقام تخيل، به اتصال به مقام خيال و مثال مطلق محتاج است و به همين جهت فرموده‌اند «إنّ فاعل الصور الخيالية كالصور العقلية أمر خارج عن النفس». به همين لحاظ استاد، دامت بركاته فاعليت نفس را نسبت به صور خيالى به مراحلى اختصاص داده‌اند كه صور خيالى آن قدر در مشهد خيال متمكن شوند كه نفس، ملكه صور خيالى و خزينه معانى جزئى شود ... در اينجا نكته‌اى بايد ذكر شود و آن از اين قرار است كه اگر صور خيالى مجرد باشند، قيام حلولى به نفس ندارند- لما ذكرناه مفصّلا- و بايد از مقام باطن نفس افاضه شوند، قهرا نفس متخيّله قابل نخواهد بود، ناچار سمت فاعلى دارد. ولى فاعليت آن ضعيف است، لذا صدر الحكماء و اتباع او فرموده‌اند نفس، در مقام ادراك صور خيالى در جميع مراحل به فاعل از قابل اشبه است. و ديگر آن كه نفس ناطقه بعد از نيل به مقام تعقل، جهت تخيّل آن قوى مى‌شود و نفس ناطقه در اوايل ظهور و بروز، از جهت مثال- يعنى موجود مثالى و فرد برزخى- تغذيه مى‌نمايد، ولى بعد از نيل به مقام تعقّل، خود، بر عالم خيال مشرف مى‌شود و از وساطت فرد برزخى استغنا حاصل مى‌نمايد. و ديگر آن كه بين فاعليت نفس نسبت به صور به طور مطلق اعم از مقدارى و عقلى اين معنا كه صور مقدارى از براى نفس به نحو حصول كامل از براى ناقص و حصول شديد جهت ضعيف حاصل باشند منافاتى نيست.

و مما ذكرنا ظهر ما في هذا الكلام: «و الجواب عن الإشكال حينئذ أنّ الصور المقدارية حاصلة للنفس حصول‌

[1] استادنا الاعظم في المعارف الالهيه سيد محمد حسين طباطبائى- أديمت ظلاله-، اسفار اربعه، طبع جديد تهران، ج 3، ص 480.