پيدا مى‌نمايد، از مقدار محل انطباع به مراتب بزرگتر است و صورت جسم در خارج به هر نحوى كه متكيف شود و هر جسم شفافى كه وسيله انطباع و واسطه رؤيت شود، صورت، بعد از ورود به اعصاب مغزى، باقى و به خارج، انطباق پيدا مى‌نمايد و يا صورتى را كه قوه، انشا مى‌نمايد، به وجودى به مراتب بزرگتر از محل انفعالات و تأثراتى كه واسطه از براى ادراكند ادراك مى‌شود و شهود و رؤيت باطنى اين صور و اشباح، همان علم به اشباح و اجسام است.

علم فقط مى‌تواند از تأثر قوا و حصول فعل و انفعالاتى در مواضع قواى دماغى و وجود امورى منتزع يا متأثر از خارج و فعل و انفعالاتى طبيعى در قواى باطنى بدون انطباق آن با امور خارجى (در برخى از احيان و مواقع) خبر دهد، ولى از نحوه وجود و بزرگى و كوچكى صور و اشباح و اين كه آيا در موطنى غير از مواضع دماغى و مشهدى غير محل سلول‌هاى مغزى صور و اشباح و معانى و مفاهيم به وجودى عالى‌تر از عالم ماده و صورتى باقى و دائمى در عرصه باطن وجود انسان و غيب وجود نفس، وجود دارد، از اظهار نظر در اين مطلب عذر مى‌خواهد و يا بايد عذر بخواهد، چون اين، حق فلسفه است كه بگويد موجود بر دو قسم است وجودى زايل و داثر و سيّال و فانى و متغير و متحرك و متكيف به كيفيات جسمانى و مادى و وجودى مجرد و دائمى و باقى و غير محسوس و غير ملموس و واقع در جهتى و عالمى غير از جهات مربوط به عالم ماده و داراى اوضاعى غير از اوضاع مادى و جسمانى مى‌شود يعنى ممكن است كه جسمى با دارا بودن جميع جهات مقوم حقيقت جسميت، بدون اتّكا به ماده و مقدار جسمى و آنچه كه قابل ادراك است موجود باشد، همين صورت شبحى معلّق و متعلق به نفس و قائم به آن به قيام صدورى نه حلولى و آنچه كه هرگز با حفظ وجود خاص خود، متعلق ادراك و علم واقع نشود، همان وجود صور و اجسام حالّ در ماده و صور آميخته با جهت قوه و استعداد و موصوف به‌