اقتدار ذهن انسان در مقام ادراك صور و اشباح بر تغيير دادن اين صورت‌ها و بزرگ و كوچك نمودن آنها به صرف اراده و اختيار بدون آن كه مدركات خود را از حيث تمادى و تزايد صور و به شكل آوردن آنها را به صور و اشكال مخصوص آن است كه اين صور را، از خارج انتزاع نمايد، گاهى بدون انطباق دادن صور به امور خارجى و خلق و ايجاد و انشا و صورى كه چه بسا با آن اوصاف، در خارج تحقق نداشته باشند و چه بسا مخترع صنايع، در عرصه خيال، هزاران صورت را به وجود آورده و با يكديگر مقايسه نموده و بالأخره امرى را در نشأت ادراك خود وجود مى‌دهد كه وجود خارجى ندارد و بر طبق اين صورت، صورتى در خارج به وجود مى‌آورد.

نفس ناطقه گاهى معانى و حقايق كليه را تنزل داده و آنها را به وجود جزئى و خيالى، متصور و در لوح خيال و بنطاسيا به نحو تفصيل مشاهده مى‌نمايد و گاهى صور كثيره‌اى را از خارج انتزاع نموده و بعد از سير دادن آنها از عالم حس مشترك و قطع منازل و طى مراحل وجودى مربوط به غيب وجود خود، آنها را به عالم‌

برقرار است، شك نمى‌توان كرد و اگر كسى تأثير و تأثّر و فعل و انفعال قواى دماغى و مراكز اعصاب مغزى را در مقام ادراك انكار كند. استحقاق اين كه كسى او را طرف خطاب قرار دهد را، فاقد است و آنچه كه به وسيله حواس ظاهرى با معلومات خارجى ارتباط مستقيم دارد، اعصاب دماغى است، ولى به واسطه اشكالاتى كه شخص بحث‌كننده در مباحث ادراكى با آن مواجه مى‌شود، نمى‌شود مرتبه اخير ادراك و صحنه و عرصه نهايت حصول ادراكات فقط قواى دماغى باشد.

ثبات معلومات و وقوع حركت و تغيّر در جميع اجزاى وجود انسان، قابل توجه است (اين كه بعضى گفته‌اند همه قواى انسانى در حال تغيّر و انفعال است و در مقام تغذيه چيزى كه مصرف شده است، بدل آن جاى گزين مى‌شود غير از سلول‌هاى مغزى، كلامى خارج از اعتبار است. حركت عمومى ماده و عدم بقا و سيلان و بالأخره وقوع حركت در جوهر و ذات اشيا با وجود جهت ثبات و بقا در انسان و نيز ادراك معانى و حقايقى كه نه داراى اشباح و مقدارند و نه قبول وضع و اشاره حسيه مى‌نمايند، ما را متوجه حقايقى از افق زمان و ماده مى‌نمايد.