قطر الفلك الأعظم- فهذه الصورة الشكلية إمّا أن تكون بالقياس إلى ما هي شكله في الموجودات الخارجية كأنّها [1] شكل منزوع عن موجود خارجي (و ليس كذلك) أو تكون شكلا في مادة دماغية حاملة لها، و المادة الدماغية مشتملة بشكل صغير المقدار غير هذا الشكل، و المادة الواحدة لا يجوز أن تشتغل في آن واحد بمقدار صغير في غاية الصغر و بمقدار عظيم في غاية الكبر، و لا تشكل أيضا بشكلين متباينين دفعة واحدة ...».

در اين مطلب نمى‌شود تشكيك نمود كه صورت معلوم بايد در مرتبه ادراك،

[1]ماده دماغى، حامل صورت نوعيه دماغ است و هر محلى از مواضع مغز و اعصاب دماغى، كار مخصوص و اثر خاصى دارد كه در علوم طبيعى جديد تحقيقات عاليه‌اى در اين زمينه انجام گرفته است و كثيرى از مشكلاتى كه قدما به آنها مبتلا بودند، با اكتشافات جديد مربوط به تشريح مغز و قواى دماغى، حل شده است و خيلى از اشكالات هم باقى است.

مسأله مهم آن كه هر موجود معلوم و هر موجود آگاه و صاحب شعور، بايد از ماده جسمانى و وضع مادى، معرّا شود تا مدرك و مدرك واقع شود و شى‌ء صاحب مقدار و وضع مادى به حسب وجود خارجى، وجودى متكثر و حقيقتى صاحب اجزا است كه هر جزئى، از جزء ديگر جدا و متفرق است و وجودى صريح و هويتى ثابت ندارد تا به خود و به وجود ديگر آگاه شود، و انكشاف شى‌ء از براى خود يا شى‌ء ديگر فرع بر آن است كه داراى صريح وجود و ذاتى ممتاز و واحد باشد، شى‌ء مادى بوجه من الوجوه ثبات خارجى ندارد و علم به شى‌ء حاصل نمى‌شود مگر بعد از رفع وجوه غيريت و مباينت بين عالم و معلوم و اگر وجوه وحدت و عدم مغايرت، تام و تمام باشد، متعلق علم، ذات شى‌ء يا علت شى‌ء و يا معلول شى‌ء خواهد بود و در علم به غير اگر چه به حسب وجود خارجى، جهات مغايرت محقق باشد، ولى معلوم، به حسب وجود علمى بايد وجودى للعالم داشته باشد كه از اين جهت داخل در دايره وجود عالم مى‌شود و اتحاد علم و عالم و معلوم در تعلق علم، لازم است، اگر چه اين اتحاد، انحايى دارد و معلوم نيز داراى مراتبى است، هر چه معلوم، از جهات تفرقه دورتر باشد علم، تمام‌تر خواهد بود. مرتبه نازله علم، علم به صور شبحى و مرتبه اعلاى آن، علم به وجودى است كه داراى صرافت تام و از قيود ماده و مقدار، معرّا و مبرّا باشد و اگر معلوم از حد وجودى نيز مبرا بود علم به همه چيز است «لا يغادر صغيرة و لا كبيرة إلّا أحصاها».