للجسم الملاقي ثم إلى ملاقي الملاقي بتوسط الملاقي ...»

حاصل سخن، آن كه تأثير و تأثر، در ماديات از ناحيه تلاقى و تماس حاصل آيد و لا غير. در امور طبيعى و در مواد و صورى كه مبادى حصول انواع مركبه مى‌شوند، تأثير و تأثر تدريجى شرط حصول صور و مبادى افعال و آثار و خواص لازم انواع مركبه است و اين، با تأثير و تأثر دفعى فرق دارد، ولى در جميع اقسام تأثير و تأثر، وضع و محاذات شرط است، و وضع و محاذات گاهى با تماس بايد حاصل شود مثل تأثير و تأثر حاصل در عناصر اولى جهت حصول مزاج؛ چه آن كه بدون امتزاج مزاج امكان ندارد و امتزاج در اجزا، با تماس ممكن الحصول است.

شيخ در مواضع متعدد تصريح فرموده است: «إنّ كل تأثير و تأثر طبيعي لا يكون إلّا بالتماسّ و التلاقي».

اين مطلب در اينجا معلوم باشد كه شيخ، قيد كرده است كه در تأثير طبيعى، تماس و تلاقى شرط است. و در جواب كسى كه انكار كرده است- تأدّي أشباح المبصرات في الهواء من غير أن يتكيّف الهواء (در حالتى كه هوا كه يكى از اجسام شفيفه است واسطه است بين باصره و جسمى كه مبصر است، ابصار در اين موقع حاصل مى‌شود بدون آن كه در جسم واسطه- يعنى هوا- تأثر و انفعال حاصل شود) گويد: «... بأنّه ليس بيّنا بنفسه، و لا ظاهرا إنّ كل جسم فاعل يجب أن يكون ملاقيا للملموس، فإنّ هذا و إن كان موجودا استقراء في أكثر الأجسام، فليس واجبا ضرورة بل يجوز أن يكون أفعال أشياء في أشياء من غير ملاقاة، فتكون أجسام تفعل بالملاقاة، و أجسام تفعل لا بالملاقاة». فرق است بين لزوم وضع خاص در تأثير و تأثر (مثل اين كه جسم خارجى با چشم ديده مى‌شود و از ناحيه انطباق صورت شبح مبصر در عضو باصره، رؤيت حاصل مى‌شود و اين مسلم است كه بعد مفرط و قرب مفرط، مانع ادراك بصرى هستند، ناچار مواضعه خاص شرط است و تماس و تلاقى، مانع ادراكند از باب آن كه در ابصار وضع خاص شرط است) و وجوب تماس بين مؤثر و متأثر؛ چه آن كه در مركبات طبيعى كه تأثير و تأثر تدريجى لازم است بايد بين صور بسايط، تلاقى حاصل شود و يا آن كه اگر جسمى گرم شود ناچار وضع خاص، شرط انتقال حرارت از آتش به جسم گرم است، هر جسمى قابل حرارت كه بين آتش و آب قرار گيرد، بايد حرارت اول به جسم واسطه برسد بعد به آب منتقل شود و در برخى از موارد مثل ابصار، جسم واسطه مثلا نمى‌بيند و ابصار فقط در باصره حاصل مى‌شود، خلاصه آن كه در تأثير و تأثر جسمانى، وضع و مواضعه شرط است ولى تأثير گاهى دفعى است، گاهى تدريجى، گاهى وضع و يا شرط تأثير و تأثر با مماسه و تماس حاصل مى‌شود و اين در صورتى است كه از تأثير و تأثر، فعل و انفعال حاصل شود و اين فعل و انفعال و حصول ممتزجات، عنصرى شود و مزاج حاصل آيد.