قاضى سعيد، داراى مشرب عرفانى است و ذوق او در عرفانيات كم نظير و هوش و استعدادش در ذوقيّات گاهى حيرت‌آور است، ولى در مباحث عرفانى نيز گاهى مطالب او كم اهميّت و در پاره‌اى از موارد سست و مختل الأساس است.

جمع بين افكار ملا رجب على و ملا عبد الرزاق و فيض و تأثرپذيرى از اين اعاظم كه داراى مشارب متناقضند، از عجايب است. به هر حال سير در عقايد و آثار قاضى سعيد امرى لازم و تحرير شرح حال و نحوه افكار او بايد بسيار مهم تلقى شود.

در مباحث گذشته بيان شد كه مرحوم اردستانى به واسطه انكار حركت در جوهر و حصول اشتداد در وجود، طريقه صدر المتألهين را در مسأله نحوه حصول نفس ناطقه و كيفيت پيدايش آن از ناحيه تحولات واقع در صور نباتى و حيوانى انكار نموده است، و از تصور [1] اين اصل مهم كه صور نباتى و حيوانى متحول به صور انسانى، جهت حصول تجرد تام و رجوع آن به اصل خود، صور نباتى لا بشرط و حيوانى متحرك به طرف تجرّد از جلباب ماده عاجز مى‌باشد. و در حركات جوهرى، هر صورت متحقق در ماده به حسب نحوه وجود، خود، براى صور بعدى ماده و هيولاست، چه آن كه معناى حصول اشتداد در جوهر، اضافه فعليت به فعليت است كه از آن در لسان صدر الحكماء و اتباع او، به لبس بعد لبس (نه خلع صورتى و لبس صورتى ديگر) تعبير شده است.

مسلك عرفا نيز در مسأله پيدايش نفس، به مشرب آخوند ملا صدرا نزديك‌

[1]نگارنده اين سطور، در منتخبات فلسفى، تمام مطالب حكمت صادقيه فيلسوف محقق مولانا محمد صادق اردستانى را نقل نموده است. و در جلد سوم منتخبات، در مقام توضيح مطالب او، طريق ايشان در امر پيدايش نفس را تقرير و وجوه مناقشات وارد بر كلام آن استاد بزرگ را ذكر كرده است. بايد به اين معنا توجه داشت كه در برخى از آيات قرآنى به كيفيّت معاد و اجتماع اجزاى بدن براى تعلق نفس و حشر بدن و نفس، تصريح شده است مثل كريمه‌ «رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‌» حقير در اين باب مفصل بحث مى‌نمايد. در اينجا از ذكر تمام مطالب رساله حكمت صادقيه خوددارى مى‌نماييم.