خارج از اجسام به طور مطلق در صقع شامخ ربوبى، داراى مداليل از سنخ خود باشند كه مطابقت شرط اوّل در دال و مدلول است، در حق اوّل نيز بايد دال و مدلول مطابقت داشته باشند، چون فاعل حقيقى حق است و بنا بر مسلك اشعرى استناد همه افعال به مبادى و فواعل مباشر مجاز است. اما اين كه اين فاضل معاصر متوجه اين قسم تالى فاسد نمى‌شود، جاى تعجب است. در ادوارى كه اشاعره اين قبيل مطالب را در آثار خود ظاهر مى‌ساختند، مطالب عقلى نضج كامل نگرفته بود، ولى بعد از اين همه اعلام فن كه در ادوار اسلامى به وجود آمده‌اند، خيلى بعيد است كه انسان از آن‌همه تحقيقات بى‌اطلاع باشد؛ اما اين كه صفتى قائم به حق باشد، ولى مستند و مخلوق او نباشد، از عجايب است. ملاك معلوليت توقف وجودى است، هرچه به حسب وجود متوقف بر شي‌ء ديگر بود، معلول آن شي‌ء است و مخلوق آن و از لوازم معلوليت حدوث است، اگرچه آن حدوث، حدوث زمانى نباشد.

مضافا بر آنچه كه ذكر شد در مقام شامخ ربوبى كلمات و حروف مطابق كلمات ملفوظه (حال هرچه اين كلمات را منزه از سنخ كلمات عالم ماده و حروف قائم به خيال و ذهن بدانيم)، وجود ندارند و شي‌ء در هر عالمى به وجودى مناسب آن عالم تحقّق دارد، قرآن داراى مراتب و مظاهر مختلف است؛ مرتبه نازل آن به صورت كلمات موجود و محفوف به عوارض خاص و متحقق به هيأت مخصوص ظاهر شده است، ولى قرآن در عوالم ملكوت و جبروت، مقام و احديت و احديت به وجودى اشمخ و اعلى موجود است.

بيان اتحاد قرآن و عترت‌

فى التنزيل: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ»، «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ». نظر به آنكه قرآن صورت علم حق است و نزول آن با آنكه در عالم بشرى توقف بر ظهور به صورت كلمات و الفاظ دارد، مطلع و بطون آن در عوالم به وجودى منزه از عوارض و لوازم ماده متجلى مى‌شود؛ لذا نزول قرآن در مقام و احديت (از آنجايى كه علم حق عين ذات اوست) عبارت است از تنزل حق در مشهد اسماء و صفات و از آنجايى كه مرتبه حقيقت محمديه، مقام و احديت و عالم اسماء و صفات است، چه آنكه مظهر اسم اللّه حاكم بر جميع مظاهر وجوديه است، اوّل مرتبه نزول‌