حق به طور مطلق تعدد ذات و صفات منافات با وحدت حقه حقيقيه دارد و جميع كمالات و اوصاف وجودى در ذات مستهلكند.

زرقانى در مناهل گويد: «القرآن عند المتكلمين، ثم ان المتكلمين حين يطلقون الكلام النفسى يلاحظون امرين: احدهما، ان القرآن علم اى كلام ممتاز عن كل ما عداه من الكلام الإلهي، ثانيهما:

انه كلام اللّه، و كلام اللّه قديم غير مخلوق فيجب تنزهه عن الحوادث» [1].

اگر كلمات ملفوظه به طور حتم و مسلم بايد دلالت بر مدلولات نفسى نمايند، بايد كليه كتب الهيه در ذات بارى داراى مدلولات قديم باشند و نيز بايد تمام الفاظ صادر از بشر و اصوات‌

امرى كه تصديق ندارد و كذب خبرى است كه با واقع تطبيق نمى‌شود، نه آن چيزى كه با معلوم ذهنى آن مطابقت ننمايد) فان قال: هو الإرادة، قلنا هو غير الإرادة، لأن من جملة الكلام الأمر و قد يأمر الرجل بما لا يريده (اراده عزم و شوق مؤكدى است جهت اظهار اين كلمات و ايجاد معلوم ذهنى در خارج).

بايد دانست كه در مقام اخبار انسان و تكلّم او به اخبار پنج چيز متصور است و لا غير: لفظ صادر از متكلّم، معانى مفردات لفظ و معنى هيأت آن، تصور الفاظ و معانى، مطابقت نسبت يا عدم مطابقه آن با واقع و پنجم تصديق و علم به نسبت ثبوتى يا سلبى در صورتى كه معتقد به آن باشد و كذلك در وقتى كه امر يا نهى آن انسان صادر شود، چهار چيز در اين مقام متصور است: لفظ صادر و معانى مفردات لفظ و ... و تصور الفاظ و معانى، يعنى علم به الفاظ و معانى و اراده و كراهت و مقدمات اراده و كراهت، علم به مرجّح و تصديق به وجود آن، كلام نفسى اين حضرات غير از لفظ صادر از متكلم است و نيز غير معانى مفردات لفظ و هيئت است و بالأخره با هيچ يك از اقسام متصور كلام نفسى مطابقت ندارد و در خبر به اقرار اين فاضل، كلام نفسى نيز معقول نمى‌باشد.

ترتيب اجزاء كلام در ذهن و اظهار آن فقط توقف دارد بر تصور آن قبل از اظهار؛ لذا خواجه در تجريد فرموده‌اند: تصديق فرع بر تصور است، يعنى كلام نفسى قابل تصور نيست تا در وجود و عدم آن بحث شود و تصديق به وجود و يا عدم آن حاصل آيد.

برخى از اعلام متأخّر با اين كه صفات زائده را از حق نفى نموده و وجود صفات زائد را منافى با وجوب وجود دانسته‌اند، مثل سيد شريف گرگانى استرآبادى با اين وضع در صدد تصحيح قول اشاعره بر آمده‌اند.

اما مسأله طلب و اراده كه يكى از موارد نزاع بين محققان با اشاعره است، تحقيق در آن محتاج به مقامى ديگر است.

[1]مناهل العرفان، طبع مصر، 1372 ه. ق، ص 10، 11؛ مراد ايشان از متكلمان اشاعره، اتباع ابو الحسن اشعرى است، معتزله و شيعه از منكران كلام نفسى‌اند.