درجات زمان، در مشموليّت آن، چون مشموليّت ساعات است براى يوم زمانى، و چون مشموليّت ايّام است، براى سنه زمانيّه.

پس، چون شب آيد، شب‌زنده‌دارى كنند و رجوع قهقرى به روز را بروز دارند كه چه كردند؟ و عقل نظرى كه چون «سلطان» است، امر كند به عقل عملى كه چون «وزير» است كه وادارد مستوفى نفس ملهمه را كه در دفتر خانه مدارك باطنه، حساب نفس «لوّامه»، يا نفس «مسوّله»، يا نفس «امّاره» را بكشند، و امر: «زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ» [1] را امتثال نموده، ميزان قسط به ميان آرند و حسنات و سيئات آن روز را بسنجند.

پس، اگر حسنات بيشتر باشد، مقايسه و موازنه كنند، به نعم الهى كه: «أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً» [2] و معلوم است كه شرمسار شوند و كليل و حسير برگردند. چه، متناهى را به غير متناهى چه نسبت است؟ و زبان به حمد و شكر بگشايند، و زمزمه شكر بر توفيق و شكر بر شكر به گوش سكّان ملكوت رسانند، و هويداست كه حقّ شكر انجام نگيرد، پس جبهه عجز و جبين انكسار به خاك مذلّت مالند. و اگر سيئات‌شان بيشتر باشد، به «توبه و انابه» او، استكانت و ابتهال به درگاه حقّ متعال تدارك كنند و ناله‌هاى جانسوز و آه‌هاى آتش‌افروز برآرند.

بيت‌

حق را به غير دل نبود، منزل دگر

آن هم دل شكسته دلان، نى دل دگر

فى الحديث القدسى: «انا عند المنكسرة قلوبهم لأجلى»، و اگر هر دو برابر باشند، در شب با اعمال صالحه قلبيّه و جوارحيّه حسنات را افزون كنند، بلكه چنانكه جاى ديگر نگاشته‌ايم، بعضى از صاحبان مقام محاسبه و مراقبه- كه از اهل تقواى اخص‌اند- خواطر را حساب مى‌كنند كه بى‌ياد او هرگز نباشند.

بيت‌

هر كه نه گويا به تو، خاموش به‌

هر چه نه ياد تو، فراموش به‌

[3]