نام کتاب : أسرار الحكم نویسنده : محقق سبزوارى جلد : 1 صفحه : 310
چه، تركيب و تفصيلى است كه
شأن ذاتى خود اين «قوّت» است، زيرا كه نه بر وجهى است كه مشاهد است، چه [براى]
تركيب صورت به صورت كه مثال زده است به قولش كه: صاحب لون مخصوص، از براى آن، اين
طعم مخصوص است، مشكّك احتمال مىدهد كه تركيبكننده «حسّ مشترك» است- چنان كه
گذشت- كه آن حاكم است، به خلاف انسان «حى»، با «پريا» [ى] بىسر كه تخيّل بحت است
و عمل متخيّله است كه «حسّ مشترك» ادراك نكند، مگر مشاهد قوى را.
اگر چه پيش گفتيم كه:
ادراك تركيب ملوّن و مطعوم، با حسّ مشترك است و اصل تركيب كه عمل است، با متخيّله
است و مثالش را گفتيم، چون ضمّ جسمى به جسمى با سر عصائى. و نيز، چون تركيب لون و
طعم به قوّتى كه فاعل بالطّبع است در نبات، پس اينكه مشكّك گويد كه: متخيّله ادراك
ندارد، چگونه تركيب و تفصيل كند، وارد نمىآيد. به علاوه آن كه «وهم» كه آن را
استعمال كند، ادراك كند و همچنين حسّ مشترك. و بايد دانست كه: متصرّفه را چون
«وهم» استعمال كند «متخيّله» گويند، و چون «عقل» استعمال كند، «مفكّره». پس، در
حيوانات صامته، چون عقل نيست، متصرّفه آنها را، همين متخيّله گويند، نه مفكّره.
- و شايد بر تو مشكل باشد
كه: سلّمنا كه عمل، ادراك نمىخواهد، ليكن نيل عالم، محلّ تصرف را مىخواهد و
معقولات كليّه مجرّدند و در عالم عقل و متخيّله، [و نيز] در عالم طبع، پس چگونه
«تركيب» و «تفصيل» در كليّات و مجرّدات مىكند؟
- گوئيم: عقل آن را،
استعمال به توسّط «وهم» مىكند.
- اگر بگوئى كه: وهم نيز
ادراك معانى كليّه نكند،- گوئيم: مراد از «تركيب» در كليّات، تركيب در جزئيات آن
كليّات است، بلكه در حكايات آن كليّات، به نحو جزئيّت. اين است كه ادراك عاقله
كليّات را، بىشوب محاكات متخيّله و بىادراك جزئى و هم معلّم، و بىتعاقب زمانى
نيست.
و اگر «وهم»، چون كلب
معلّم و شيطان، ساجد آدم نباشد، منازعه مىكند با عاقله و حكم به خلاف دارد و
اذعان نمىكند احكام عاقله را، پس در احكام عقل كه استعمال مىشود به حسب خودش،
«تركيب» و «تفصيل» در مقدّمات مىآرد، و اگر
نام کتاب : أسرار الحكم نویسنده : محقق سبزوارى جلد : 1 صفحه : 310