است كه روايت شده آنحضرت در آسمانها گردش كرد و پيغمبران و سدرة المنتهى و بهشت و جهنّم و امثال ذلك را ديد. اما سوّمى نظير آنچه نقل شده مردمانى را در بهشت ديد كه متنعّم بودند و از اهل آتش كسانى را مشاهده كرد كه در عذاب بسر مى‌بردند اين حمل بر آن ميشود كه صفت و يا نامهاى آنها را ديده است. اما چهارم نظير آنچه نقل شده آنحضرت با خدا آشكارا صحبت كرد و او را ديد و با خدا در تخت نشست و نحو ذلك از چيزهائيكه دلالت بر تشبيه دارد.

مجلسى رحمه اللّه در بحار مجموع آنچه را كه گفته شد از مجمع نقل كرده الميزان نيز كلام طبرسى را نقل كرده و تقسيم آنرا پسنديده است ولى در غالب امثله آن خدشه كرده و فرموده سير در آسمانها و ديدن انبياء و نظير آنها تمثيلات برزخى و يا روحى است ...

و در آنها بعدى نيست كه احاديث معراج از اين قسم تمثيلات مملو است.

ناگفته نماند مفصّلترين روايات درباره معراج، روايت على بن ابراهيم است از پدرش از ابن ابى عمير از هشام بن سالم از امام صادق عليه السّلام.

رجال اين روايت همه موثّق‌اند جز ابراهيم بن هاشم كه هر چند توثيق نشده ولى قدحى هم ندارد و از بزرگان ميباشد. علماء شيعه روايات آن بزرگوار را تلقّى بقبول كرده‌اند. اين روايت در تفسير برهان و تفسير صافى، و تفسير الميزان نقل شده و علّامه مجلسى آنرا در بحار از تفسير فرات نقل كرده است.

لازم است در اينجا چند مطلب را بررسى كنيم:

1- اسراء از مسجد الحرام بمسجد اقصى حتمى و صريح آيه است اگر در حقيقت معراج كه آيا در خواب بوده يا در بيدارى صحبت شود، اسراء جاى صحبت نيست و اگر كسى بگويد كه اسراء در خواب بود سخنش باطل و بى جاست زيرا رفتن به مسجد اقصى‌