مقدّمه

در دانش زبانشناسى، شناخت لهجه ها يكى از شاخه هاى مهمّ مطالعات زبانى است كه به گويش شناسى مربوط مى شود. اين شناخت، نه تنها از طريق زبان گفتار كه از راه مطالعه اختصاصات زبان نوشتار نيز حاصل مى گردد. در بررسيهايى كه به اين منظور صورت مى گيرد، نشانه هاى عدول از هنجار زبان معيار فراهم و دسته بندى شده، آن گاه مشابهتها و ناهمگونيهاى موجود در گويشها با يكديگر سنجيده مى شود و سير تحوّل و تطوّر لهجه ها از نظر تغييرات آوايى مورد تحقيق قرار مى گيرد. متون كهن فارسى از جنبه هاى گوناگون مطالعات زبانى مثل: واژه شناسى، دستور زبان، نحو و آواشناسى درخور بررسى است.
از جمله متونى كه به نسبت ديگر متون ناشناخته تر مانده و در كتب سبك شناسى، و انواع ادبى كمتر به آنها پرداخته شده ـ و يا اصلاً نامى از آنها برده نشده ـ متون تفسيرى است. اگر چه تفسير شاخه اى از علوم قرآنى به شمار مى آيد، امّا از آن رو كه ترجمه آيات و متن تفسير به پارسى كهن است و از شيوه هاى گوناگونِ بسط سخن در شرح آيات نامه آسمانى بهره برده شده است، اين آثار ارزش ادبى و زبانى پيدا مى كنند.
ما در اين جستار، تفسير روض الجنان و روح الجنان [1] مقدم تفاسير پارسى شيعه را اساس كار قرار داده ايم و براى مقايسه هماننديها و همخوانيهاى آوايى، از ديگر تفاسير كهن نيز شواهد و نمونه هايى به دست داده ايم.
يادكرد اين نكته را در اين جا شايسته مى بينيم كه در بررسى حاضر تنها به «سطح

[1] براى ارجاعاتى كه در برابر شواهد لغوى آمده است، بنگريد به: روض الجنان و رَوح الجنان فى تفسير القرآن، مشهور به تفسير ابوالفتوح رازى، جمال الدين حسين بن على بن محمد خزاعى نيشابورى، بيست جلد، به تصحيح دكتر محمّد جعفر ياحقّى و دكتر محمّد مهدى ناصح، بنياد پژوهشهاى آستان قدس رضوى، مشهد، ۱۳۷۶.