محكمات و متشابهات

توضيحات ذيل مأخوذست از تفسير ابوالفتوح در ذيل اين سخن: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ...» (آل عمران ۳: ۶)؛ يعنى اوست كه فرو فرستاد بر تو قرآن را كه از آن آيتهايى خالى از احتمال و خلاف است و آيتهايى ديگر محتمل و مورد خلاف است.
« «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ» ، و آن خدايى است كه قرآن بر تو، كه «محمدى»، فرو فرستاد. هر چه حق تعالى در قرآن، قرآن را بر آن خواند و وصف كرد از «اِنزال» و «تنزيل» و «وحى» و احكام و كلام و كتاب و آنچه مانند اين است، همه دليل حدوث است، هيچ محتمل قِدَم نيست.
آن گه وصف كرد اين كتاب، و آيات او را تفصيل داد و قسمت كرد بر دو. گفت: «مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ» . از اين كتاب آيات محكم است، و محكم آن باشد كه مراد از ظاهرش مفهوم شود و «امّ الكتاب» است؛ يعنى اصل كتاب است و امّ در كلام عرب اصل باشد؛ چنان كه مكه را «اُمّ القرى» گويند، سر را «اُمّ الدماغ» گويند، و لوح محفوظ را «اُمّ الكتاب» و «رايت» را، كه لشكر را مفزع با او بُوَد، آن را «اُمّ» گويند، و مادر را كه مفزع كودكان باشد و مرجع ايشان با او بُوَد اُمّ از اينجا گويند. و اين فعل باشد به معنى مفعول و اصل كلمه از «اُمّ» باشد و آن قصد بود. پس هر مقصودى مرجوع را «اُمّ» گويند و براى آن اُمّ خوانند آن را كه رجوع متشابه به او باشد و حمل متشابه بر او كنند و مفزع در حل اشكال او باشد و براى آن گفت: «اُمّ الكتاب» و لَم يقل: «اُمّهات الكتاب» بالجمع، براى آنكه اين آيات در اين حكم چون يك آيت است و وجهى ديگر آنكه اشارت به حكم است.
«وَاُخَرُ مُتشَابِهات» . اُخَرُ جمع اُخرى باشد... متشابهات و متشابه آن باشد كه مراد در او مشتبه شود، مراد از ظاهرش ندانند. و اقوال علماء در اين محكم و متشابه مختلف است. «قتاده»، «ضحاك»، «ربيع» و «سُدّى» گفتند: محكم ناسخ باشد كه بر