نسبت متزمن است با زمان- چنانك در مكان گفتيم- و زمان حقيقى بود- و آن زمانى بود كه دو طرف آن- مطابق حال حدوث و فناء متزمن باشد- مانند بودن مردم در مدت عمر خود- و غير حقيقى بود و آن زمانى بود بزرگتر از آن- مانند بودن مردم در هزاره فلان يا در دور فلان- و آن را زمان عام خوانند- و چيزهاى بسيار را- در يك زمان اشتراك تواند بود بخلاف مكان- و بودن در طرف زمان- مانند كون و فساد باشد در آنى معين- و لفظ اين و متى بر اين دو مقوله از آن جهت نهاده‌اند كه- اين دو لفظ استفهام است از مكان متمكن و زمان متزمن- و نه دال بر حقيقت مكان و زمان است- و نه بر حقيقت متمكن و متزمن- پس اين دو لفظ مطابق‌ترين الفاظ است- در لغت عرب اين معانى را- ديگر مقوله جده و ملك و له است- و اين هر سه نامهاى اين مقوله است- و آن نزديك متقدمان بودن چيزى است چيزى را- مانند علم و شجاعت و صحت و جمال و مال و فرزند و مكان- و امثال آن زيد را- و بنزديك متاخران- هياتى است كه جسم را باشد- بسبب نسبت او با ملاصقى يا محيطى يا شاملى- كه منتقل باشد بانتقال آن جسم- مانند تلبس و تسلح و تقمص و تزين و تنعل و غير آن- و بعضى از آن ذاتى بود- چون بودن حيوان در پوست خود- و بعضى عرضى بود چون پوشيدگى بجامه- و بعضى كلى بود چون پوشيدگى بكل- و بعضى جزوى بود چون پوشيدگى بجزو- ديگر مقوله ان يفعل و مقوله ان ينفعل- و آن دو مقوله است- يكى دال بر هياتى كه مؤدى فعل را باشد- از آن روى كه مؤثر بود در وقت تاثير- و ديگر دال بر هياتى كه قابل فعل را باشد- از آن روى كه متاثر بود در وقت تاثر- و لا محاله وجود آن بر سبيل تجدد و انصرام بود- پس غير قار الذات باشد- مثال فعل چون قطع و احراق- و مثال انفعال چون تقطع و احتراق-