باورهاى پايه و بديهى، عبارت از قضايايى اند كه صرف تصور موضوع و محمول براى تصديق و حكم به آن ها كفايت مى كند و در تصديق، حاجتى به حد وسط ندارند; بنا بر اين، هر انسانى اگر گرفتار شبهه در مقابل بداهت نشود، آن تصديق را تحصيل مى كند.

تا اين جا، مفاد عقلانيت اعتدالى با عقلانيت حداكثرى مشترك است; ولى عقلانيت حداكثرى در تعداد بديهيات، از مرز 30 دسته گذشته است; و اينان لااقل اوّليات، مجرّبات، فطريات، حدسيات، متواترات، وجدانيات و مشاهدات را به عنوان بديهيات پذيرفته اند و چنين نتيجه گرفته اند كه تمام گزاره هاى نظرى، به يكى از اين بديهيات مستند مى شود و وجود هر گونه قضيه ى ظنّى را انكار نموده اند و اثبات تمام گزاره هاى نظرى را ممكن دانسته اند; در حالى كه عقلانيت اعتدالى على رغم پذيرش بديهيات و امكان استناد نظريات به بديهيات، تنها به بداهت اوّليات و وجدانيات و فطريات اعتراف مى كند و سّر بداهت فطريات را ارجاع آن ها به اوّليات، و سرّ بداهت اوّليات و وجدانيات را نيز ارجاع آن ها به علوم حضورى مى داند.

با توجه به دايره ى حداقلى بديهيات، تنها برخى از گزاره هاى مستنتج به صورت يقينى ظاهر مى شوند و ساير قضايا در حد ظنييات يا يقينيات عقلايى و روان شناختى باقى مى مانند و با نظريه ى انسجام گرايى مى توان به رجحان قضاياى ظنى نسبت به يك ديگر حكم كرد. با اين بيان، تفاوت عقلانيت اعتدالى با عقلانيت انتقادى و ايمان گرايى افراطى روشن مى گردد.

برخى از فيلسوفان دين از جمله پلنتيجا با طرح معرفت شناسى اصلاح شده ( efo med epistemology)، نقش مهمّى براى تجربه ى دينى در موجّه ساختن اعتقادات دينى قائل شدند. وى بر اين باور است كه هم چنان كه اعتقادات مبتنى بر تجربه ى حسّى، اعتقادات پايه اند، اعتقاداتى كه بر تجربه ى دينى مبتنى هستند نيز اعتقادات پايه به شمار مى روند; پس مى توان اعتقاد به خداوند را باور پايه معرفى كرد.[45]

اين ادعا، گر چه همانند نظريه ى فطرت در فرهنگ اسلامى، تا حدودى ايمان دينى را توجيه مى كند و با حضورى بودن تجربه ى دينى، پايه بودن آن را تضمين مى كنند، ولى بايد در اعتقادات پايه تلاش كرد به مصاديقى اشاره شود كه مورد پذيرش همگان باشد و اجماع عام را به دنبال داشته باشد; نتيجه آن كه طرف داران معرفت شناسى اصلاح شده، نه تنها از براهين وجود خداوند بى نياز نيستند بلكه نسبت به براهين ردّ وجود خداوند نيز بايد حساسيت نشان دهند.

خلاصه ى سخن آن كه نظريه ى عقلانيت اعتدالى به مدد باورهاى پايه، يعنى اوّليات، وجدانيات و فطريات، حقّانيّت پاره اى از اعتقادات دينى را ثابت مى كند; به گونه اى كه تشكيك بردار نباشد و پاره ى ديگرى از اعتقادات دينى نيز با حقّانيّت دسته ى اول، ارزش معرفت شناختى پيدا مى كنند و هم چنين معقوليت اعتقادات دينى نيز با اين فرايند ثابت مى گردد; زيرا كسانى كه به خرد ناپسندى و نامعقوليت باورهاى دينى حكم كرده اند، بدان جهت بوده كه گويا باورهاى دينى، فاقد روش معرفت شناختى و تحقيق پذيرى اند; بر اين اساس، صدق و كذب را بر آن ها بار نمى كردند; پس نه تنها باورهاى دينى معقوليت دارند كه حقّانيّت نيز دارند و با قراين و دلايل فراوانى تأييد پذيرند.

چالش هاى عقل و دين

1.آيا عقل و فلسفه مى توانند اعتقادات دينى را توضيح دهند؟

يك پرسش مهم در رابطه ى عقل و دين اين است كه آيا عقل يا فلسفه مى تواند اعتقادات دينى را وضوح بخشد؟

و يا اين كه به تعبير آنسلمِ قديس: «من نمى فهمم تا ايمان آورم، بلكه ايمان مى آورم تا بفهمم».

تاريخ فلسفه گواه اين مطلب است كه فيلسوفان با استفاده از مفاهيم فلسفى، در تبيين، وضوح بخشيدن و دفاع كردن از مفاهيم دينى مانند خداوند، عدل الهى، عنايت الهى، نظام احسن، معجزه و... و نيز باورهاى دينى تلاش فراوان نمودند; ولى آيا فيلسوفان در اين وضوح سازى موفق بوده اند؟

بررسى تمام دعاوى و فيلسوفان و تبيين و تحليل آن ها كار دشوارى است كه در اين مختصر نمى گنجد; ولى به اعتقاد بسيارى از مسيحيان، اين كوشش ها نسبت به باورهاى خرد ستيز مسيحيت مانند تجسّد و فديه، ناكام بوده است.