حيوانى از جهاتى، همانند مجتمعات انسانى هستند، و اين شباهت جنبه فعلى دارد، نه بالقوه، زيرا آنها نيز سهمى از درك و شعور دارند، و سهمى از مسئوليت، و سهمى از رستاخيز، و از اين جهات شباهتى به انسانها دارند.

اشتباه نشود تكليف و مسئوليت انواع جانداران در يك مرحله خاص مفهومش اين نيست كه آنها داراى رهبر و پيشوايى براى خود هستند و شريعت و مذهبى دارند آن چنان كه از بعضى صوفيه نقل شده است، بلكه رهبر آنها در اينگونه موارد تنها درك و شعور باطنى آنها است، يعنى مسائل معينى را درك مى‌كنند و باندازه شعور خود در برابر آن مسئول هستند.

[سوره الأنعام (6): آيه 39]

وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا صُمٌّ وَ بُكْمٌ فِي الظُّلُماتِ مَنْ يَشَأِ اللَّهُ يُضْلِلْهُ وَ مَنْ يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (39)

ترجمه:

39- آنها كه آيات ما را تكذيب كردند كر و لال در تاريكيها قرار دارند، هر كس را خدا بخواهد (و مستحق باشد) گمراه مى‌كند و هر كس را بخواهد (و شايسته بيند) بر راه راست قرار خواهد داد.

تفسير: كر و لالها!

بار ديگر قرآن به بحث از منكران لجوج مى‌پردازد و مى‌گويد:" آنها كه آيات ما را تكذيب كردند كر و لال هستند، و در ظلمت و تاريكى قرار گرفته‌اند" (وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا صُمٌّ وَ بُكْمٌ فِي الظُّلُماتِ‌).

نه گوش شنوايى دارند كه حقائق را بشنوند، و نه زبان حقگويى كه اگر