و بسيار خواهد بود، و مصداق" ظلام" خواهد شد، بنا بر اين او از هر گونه ستمى بر كنار است.

و يا ناظر به كثرت افراد و مصاديق است چرا كه اگر ستم كوچكى به بنده‌اى كند افراد شبيه او بسيارند و مجموعا ظلم بسيار مى‌شود.

به هر حال اين تعبير دليل بر اختيار و آزادى اراده بندگان است، نه شيطان مجبور است شيطنت كند، و نه كافران مجبورند راه كفر و عناد و راه شيطان را پيش گيرند و نه سرنوشت قطعى و خارج از اراده براى كسى مقرر شده است.

در اينجا اين سؤال پيش مى‌آيد كه چگونه مى‌فرمايد:" سخن من تغيير ناپذير است" در حالى كه جمعى مشمول عفو او مى‌شوند؟

پاسخ اين است كه عفو نيز طبق برنامه حساب شده‌اى است، و فرع بر اين است كه انسان عملى انجام داده باشد كه در عين مجرم بودن قابليت و شايستگى عفو را داشته باشد، اين خود يكى از سنتهاى الهى است كه آنها را كه شايسته عفوند مشمول عفو خويش قرار دهد و اين نيز تغيير ناپذير است.

[1] در اينكه" يوم" در اينجا متعلق به چيست؟ سه نظر وجود دارد: نخست اينكه متعلق به" اذكروا" محذوف است، و مخاطب آن تمام انسانها هستند، ديگر اينكه متعلق به" يبدل" است و سوم متعلق به" ظلام" كه در آيه قبل آمده است. ولى احتمال اول مناسبتر به نظر مى‌رسد.