منتها براى اينكه راه بازگشت حتى به روى اين منافقان لجوج بسته نشود با جمله" أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ‌" درهاى توبه را به روى آنها مى‌گشايد و خود را با اوصاف" غفور و رحيم" توصيف مى‌كند تا انگيزه حركت به سوى ايمان و صدق و راستى و عمل به تعهدات الهى را در آنها زنده كند.

از آنجا كه اين جمله به عنوان نتيجه‌اى براى كارهاى زشت منافقان ذكر شده بعضى از بزرگان مفسرين چنين استفاده كرده‌اند كه گاه ممكن است يك گناه بزرگ در دلهاى آماده منشا حركت و انقلاب و بازگشت به سوى حق و حقيقت شود و شرى باشد كه سرآغاز خيرى گردد! [1]

" غيظ" به معنى" خشم" و گاه به معنى" غم" آمده است، و در اينجا آميزه‌اى از هر دو مى‌باشد، لشكريان احزاب كه آخرين تلاش و كوشش خود را براى پيروزى بر ارتش اسلام به كار گرفته بودند و ناكام ماندند، غمگين و خشمگين به سرزمين‌هاى خود بازگشتند.

منظور از" خير" در اينجا، پيروزى در جنگ است، البته پيروزى لشكر كفر، هرگز خير نبود، بلكه شر بود، اما قرآن كه از دريچه فكر آنها سخن مى‌گويد از آن تعبير به خير كرده اشاره به اينكه آنها به هيچ نوع پيروزى در اين‌

[1]" تفسير الميزان" ذيل آيه مورد بحث.