دهد . و هيچ جا نداشت از اين تعبير عدول نموده و ضمير را ضمير غايب عليهم بياورد، در حالى كه قبلا هم در باره مؤمنين سياق غايبانه‌اى نگذشته بود.

علاوه، اينكه گفته است: اينك در اين آيه بطرق استيناف مطلب را از سر گرفته بكلى اتصال و ارتباطى را كه در ميان آيات مورد بحث بچشم مى‌خورد از بين مى‌برد، چون در اول گفتار گفتيم اين طائفه از آيات يك غرض اصلى و استقلالى دارند كه همه مطالبشان در پيرامون آن است.

پس آيه شريفه‌(يَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ) بيان علت سوگند خوردن منافقين نيست، بلكه مطلب تازه‌اى را شروع كرده تا غرضى را برساند كه مجموع آيات يازده‌گانه در مقام رساندن آن غرضند.

و كوتاه سخن، آيات قبل از اين آيه اسمى از مؤمنين نبرده بود تا ذهن آدمى به آن منعطف و مشغول باشد، و بمحض برخورد به ضميرى احتمال دهد كه شايد به ايشان برگردد، با اين حال اگر ضمير را به مؤمنين برگردانيم حق همان است كه آن شخص گفته بود كه تفكيك ضمير لازم مى‌آيد، و انصاف هم اين است كه اين تفكيك با بلاغت منافات دارد، زيرا باعث ابهام و پيچيدگى گفتار مى‌شود.

پس، حق اين است كه ضمير عليهم به منافقين برمى‌گردد- هم چنان كه ما هم قبلا گفته بوديم- و اين اشكال كه با نداشتن ايمان چطور ممكن است خداوند بفرمايد: نازل شود سوره‌اى بر ايشان، يعنى منافقين وارد نيست، زيرا منافقين در ميان مؤمنين مى‌زيستند و از آنها جدا و متمايز نبودند، و با چنين آميختگى مانعى ندارد نزول سوره بر مؤمنين را نزول بر منافقين نيز بدانيم، هم چنان كه نظير اين تعبير را در مورد مؤمنين كرده و فرموده:(وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتابِ وَ الْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ)[1].

و نظير آن را در باره اهل كتاب هم تعبير كرده و فرموده:(يَسْئَلُكَ أَهْلُ الْكِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتاباً مِنَ السَّماءِ)[2] و نيز در باره مشركين در حكايتى از ايشان چنين فرموده:(وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَيْنا كِتاباً نَقْرَؤُهُ)[3].

[1] به ياد آريد نعمتى را كه خدا بر شما ارزانى داشت و آن كتابى كه بر شما نازل كرد، و آن حكمتى را كه با آن شما را اندرز مى‌دهد. سوره بقره آيه 231

[2] اهل كتاب از تو درخواست مى‌كنند كه كتابى از آسمان بر ايشان نازل شود. سوره نساء آيه 153

[3] ما به معراج رفتنت، ايمان نمى‌آوريم تا آنكه كتابى بر ما نازل كنى كه ما آن را بخوانيم. سوره اسرى آيه 93