سفيه‌تر خواهند بود.

دقت كافى در جنگهاى رسول خدا 6 اين معنا را روشن مى‌سازد. مثلا در جنگ بدر مسلمانان پيروز شدند با اينكه عده‌شان به سيصد و بيست نفر نمى‌رسيد آن هم در كمال فقر و نداشتن قوا و تجهيزات، و عده كفار تقريبا سه برابر آنان بود آن هم با داشتن عزت و شوكت و تجهيزات جنگى، و همچنين در جنگ احد و خندق و خيبر و مخصوصا جنگ حنين كه داستانش از همه عجيب‌تر بود و خداى تعالى جريان آن را به بيانى كه جاى ترديد براى هيچ اهل بحثى باقى نگذاشته بيان كرده و فرموده:(وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ ...)[1].

[اشاره به اينكه هر قدر بر عزت و شكوت ظاهرى مسلمين افزوده مى‌گشت از درجه ايمان و قوت معنويات آنان كاسته مى‌شده است‌]

و اين آيات بر چند نكته دلالت دارد: اول اينكه اسلام هر قدر در زمان رسول خدا 6 عزت و شوكت ظاهريش بيشتر مى‌شد قواى روحى و درجه ايمان و فضائل اخلاقى عامه مسلمين رو به كاهش مى‌گذاشت، و اين تاثير آن چنان محسوس بود كه بعد از جنگ بدر- به مدتى كم و يا زياد- اين نقصان تا يك پنجم قبل از جنگ بدر رسيد، هم چنان كه آيات بعد از آيه مورد بحث تا اندازه‌اى به اين حقيقت اشاره نموده مى‌فرمايد:(ما كانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرى‌ حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيا وَ اللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ لَوْ لا كِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ ...)[2].

دوم اينكه اين دو آيه به حسب ظاهر با هم نازل شده‌اند، زيرا هر چند از حال مؤمنين در دو زمان مختلف خبر مى‌دهند، هم چنان كه جمله‌(الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ) بدان اشاره دارد و ليكن مقصود آن دو مقايسه قواى روحى مؤمنان در دو زمان است و سياق آيه دومى طورى است كه با مستقل بودن و جدا بودن از آيه اولى نمى‌سازد، و صرف اينكه حكمشان مختلف و مربوط به دو زمان مختلف هستند باعث نمى‌شوند كه در دو زمان نازل شده باشند.

بله، اگر تنها دو حكم تكليفى را مى‌رساندند و بس البته ظهور در اين داشتند كه دومى از آنها بعد از زمان نزول اولى نازل شده است.

سوم اينكه ظاهر جمله‌(الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ)- بطورى كه گفته شده است- اين است كه اين دو آيه در مقام بيان حكمى تكليفى مى‌باشند، چون تخفيف وقتى است كه قبلا تكليفى‌

[1] و در جنگ حنين كه فريفته و مغرور بسيارى لشكر اسلام شديد و آن لشكر زياد اصلا بكار شما نيامد و زمين به آن فراخى بر شما تنگ شد تا آنكه همه رو به فرار نهاديد. سوره توبه آيه 25

[2] سوره انفال آيه 68 و 67