است، و جمله فسأكتبها به هيچ وجه مربوط به اين دعا نيست، بلكه استجابت دعاى دوم او است، كه از خداوند حسنه دنيا و آخرت خواسته است.

مؤيد اينكه خداوند دعاى اول موسى را نيز مستجاب كرده و از گناه قومش كه گفتند:

(أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً) در گذشته اين است كه در جاى ديگر داستان مى‌فرمايد:(ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ)[1] زيرا به نظر خيلى بعيد مى‌رسد كه خداوند ايشان را دوباره زنده كرده باشد در حالى كه آن گناهانشان را كه بخاطر آن هلاكشان كرده بود نيامرزيده باشد.

و به هر حال معناى جملات آن آيه اين است كه: فسأكتبها يعنى به زودى رحمت خود را نصيب و واجب مى‌كنم (و اگر تعبير به كتابت كرده براى اين بوده كه حتمى بودن آن را بهتر برساند، چون كتابت ثبوت و وجوب بيشترى را افاده مى‌كند).(لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ) براى كسانى كه از گناهان و ترك واجبات دورى مى‌كنند،(وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ) و زكات مى‌دهند.

زكات به معنى حق مالى و يا مطلق انفاق در راه خدا است، و براى اين زكاتش گفته‌اند كه باعث زيادى مال و اصلاح مفاسد اجتماع و تكميل نواقص آن مى‌شود، و چه بسا اشخاصى كه گفته‌اند: منظور از دادن زكات پاك كردن دل و اصلاح اخلاق است، و ليكن اين حرف قابل اعتنا نيست.

(وَ الَّذِينَ هُمْ بِآياتِنا يُؤْمِنُونَ) ايمان آوردن به آيات به معناى تسليم در برابر هر آيه و نشانه‌اى است كه از ناحيه خداوند رسيده باشد، چه اينكه آن نشانه معجزه باشد، مانند معجزات موسى و عيسى و رسول خدا 6 و چه اينكه احكام آسمانى باشد، مانند شرايع دين موسى و دستورات ساير انبياء (ع) و چه خود انبياء باشند، و يا علامتى از علامات نبوت پيغمبرى باشد، مانند علائمى كه خداوند در كتاب تورات موسى و انجيل عيسى براى محمد 6 ذكر كرده، همه اينها آيات خداوند هستند كه بر هر كس واجب است در برابر آن تسليم شود و آن را تكذيب نكند.

اين بود معناى آيه، و در اين آيه التفات بكار رفته يعنى سياق كلام از تكلم مع الغير (ما) به غيبت (قال) تغيير يافته است، زيرا در اول فرموده: موسى از قوم خود هفتاد نفر براى ميقات ما برگزيد آن گاه در آخر فرموده: خدا گفت عذاب خود را به هر كس بخواهم مى‌رسانم و گويا اين تغيير لحن براى اين بوده كه زمينه و مقام گفتار در اول كلام مقام اظهار

[1] سپس شما را بعد از مردنتان بر انگيختيم بلكه شما شكرگزارى كنيد. سوره بقره آيه 56