ذكر كرده بود، و معلوم است كه كلمه بازگشت شامل تقوا و ايمان به آيات خدا و خلاصه شامل تسليم در برابر احكام خدا نيست، و اين تصرفى كه خداى تعالى در درخواست موسى كرده نظير تصرفى است كه در درخواست ابراهيم كرده و آن را تقييد نموده بود.

ابراهيم (ع) در آيه‌(قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ)[1] از خدا خواسته بود كه ذريه‌اش را نيز مانند خودش امام قرار دهد، و خداوند در جوابش فرمود دعايت تنها در باره آن افرادى از ذريه‌ات مستجاب است كه ستمكار نباشند، چون عهد من (امامت) به ستمكاران نمى‌رسد. و نيز مانند تصرفى است كه در آن دعاى ديگرش كرده و آن را تعميم داد، و قرآن كريم آن دعا و جوابش را چنين حكايت مى‌كند:(وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى‌ عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ )[2] ابراهيم در اين دعا تنها مردم با ايمان اهل مكه را مورد نظر قرار داده بود، و ليكن خداى تعالى فرمود: من دعاى خير او را در حق كفار ايشان نيز اجابت مى‌كنم.

پس معلوم شد: اولا آيه مورد بحث متضمن استجابت و تقييد دعايى است كه موسى (ع) در جمله‌(وَ اكْتُبْ لَنا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ) كرده بود، و عجب از بعضى مفسرين است كه گفته‌اند سياق آيه مورد بحث دلالت دارد بر اينكه خداى تعالى دعاى موسى را رد كرده و آن را مستجاب ننموده. و همچنين از بعضى ديگر كه گفته‌اند موسى (ع) براى قوم خود دعا كرد و خداوند دعايش را در حق امت محمد (صلوات اللَّه عليه) مستجاب نمود و استدلال كرده‌اند به اينكه جمله‌(الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ) بيان از جمله‌(لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ) است.- و ما به زودى به نقل و جواب آن مى‌پردازيم.

و ثانيا معلوم شد كه خداى تعالى دعاى اول موسى (ع) را هم كه همان طلب مغفرت براى قوم خود بود مستجاب كرده است، چون معقول نيست كه خداوند دعاى بيهوده غير مستجابى را در كلام خود نقل كند، چيزى كه هست در اينجا مانند موارد ديگرى مشابه آن به سكوت از رد دعا اكتفاء شده است، چون همين سكوت از رد دعا خود دليل بر استجابت آن‌

[1] گفت: ترا پيشواى مردم كنم، گفت: و از ذريه‌ام، گفت: عهد من به ستمكاران نمى‌رسد. سوره بقره آيه 124

[2] و از مردم آن هر كه را به خدا و روز جزا ايمان بياورد از ميوه‌ها روزى ده، گفت: و هر كه كافر شود اندكى برخوردار كنم آن گاه او را به عذاب جهنم بكشانم كه سرانجامى است بد. سوره بقره آيه 126