ذلت در زندگى دنيا اختصاص به قوم موسى نداشته بلكه سنتى است كه خداوند آن را در حق هر ملتى كه به خدا افتراء ببندد جارى مى‌سازد، بحث‌هاى علمى و عقلى كه مكرر از نظر خواننده گذشت نيز مؤيد همين معنايى است كه از جمله استفاده مى‌شود.

(وَ الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ) ضميرى كه در من بعدها ى اول است به سيئات و ضميرى كه در دومى است به توبه بر مى‌گردد، و معناى آيه روشن است.

و اين آيه گر چه عام است، و ليكن از نظر مورد به منزله استثنايى است براى جمله‌(الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ). و بنا بر اين، معنايش اين مى‌شود كه: توبه اگر به معناى واقعى و حقيقيش براى كسى دست بدهد، حتى اگر براى گوساله‌پرستان هم دست بدهد خداوند آن را پذيرفته و مانعى براى قبول شدنش نيست. و اين معنا در تفسير آيه‌(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ ...)[1] نيز گذشت.

آيه مورد بحث و همچنين آيه قبلى آن، دو جمله معترضه هستند كه در وسط داستان قرار گرفته و خطاب در آن دو متوجه به رسول خدا 6 است، براى اينكه در آيه اول فرمود:(وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرِينَ) و در دومى فرمود: ان ربك ... ، كه معلوم است كاف خطاب در هر دو متوجه به شخص رسول خدا 6 است. و از جمله‌(سَيَنالُهُمْ غَضَبٌ) نيز به خوبى استفاده مى‌شود كه سياق كلام سياق حكايت حال گذشتگان است براى آن جناب.

(وَ لَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ ...) كلمه رهبة به معناى ترسى است كه توأم با احتياط باشد و معناى ساير كلمات آيه روشن است.

بحث روايتى‌

در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه و احمد و نسايى و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابو الشيخ و ابن مردويه همگى از ابى واقد ليثى روايت كرده‌اند كه گفت: قبل از جنگ‌

[1] سوره نساء آيه 17