(وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ)[1] و اين آيه قريب به مضمون آيه قبلى است.

سپس براى توضيح اينكه چطور اين تربيت صورى نتائجى معنوى دارد مثال عامى براى مردم زده، مى‌فرمايد:(أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رابِياً وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ)[2].

پس از اين بيانى كه خداى تعالى فرمود روشن شد كه بين عمل و جزا رابطه‌اى است حقيقى، نه قراردادى و اعتبارى كه اهل اجتماع آن را بين عمل به قوانين خود و جزاى آن قائلند.

[ثواب و عقاب در حقيقت بر حالاتى كه دل‌ها از راه عمل كسب مى‌كنند مترتب مى‌شود]

7- عمل، اين رابطه را به نفس سرايت مى‌دهد: خداى تعالى بعد از بيان رابطه بين عمل و جزا در باره اينكه اين رابطه به قلب سرايت كرده، قلب در اثر عمل حالت و هيات مخصوصى به خود مى‌گيرد، اشاره نموده، مى‌فرمايد:(وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ)[3].

و نيز مى‌فرمايد:(وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ)[4].

و در اين معنا آيات زياد ديگرى است كه از آنها برمى‌آيد جميع آثار مترتبه بر اعمال از ثواب و عقاب همه در حقيقت مترتب بر حالاتى است كه دلها از راه عمل كسب مى‌كنند، و اعمال تنها و تنها واسطه اين ترتبند. آن گاه در آيات ديگرى بيان مى‌كند كه آن جزائى كه مردم در برابر عمل خود به زودى مواجه با آن مى‌شوند در حقيقت همان عمل ايشان است، و چنان نيست كه خداى تعالى مانند مجتمعات بشرى عملى را در نظر گرفته و جزاى معينى را رديف آن قرار داده و به سبب جعل و قرارداد اين را اثر آن كرده باشد. بلكه محفوظ ماندن عمل در نزد خداى‌

[1] ما آسمانها و زمين را و آنچه را كه بين آن دو است از روى لعب نيافريديم. آرى نيافريديم آن دو را مگر به حق و ليكن بيشترشان نمى‌دانند. سوره دخان آيه 39.

[2] خداوند آب را از آسمان فرو فرستاده و هر آبگيرى به قدر ظرفيت خود پر آب گشته و به صورت سيل روان مى‌شود و بر بالاى سيل كفى غلطان به حركت در مى‌آيد. و همچنين بر بالاى فلزاتى كه آتش را به منظور ساختن زيور و يا متاعى ديگر بر آن مى‌دميد خاكستر و جرمى مى‌نشيند. خداوند به منظور بيان حق و باطل اينطور مثل ميزند همانطورى كه كف به خشك شدن از بين مى‌رود همچنين باطل هم از بين مى‌رود آنچه براى مردم نافع است باقى مى‌ماند. سوره رعد آيه 17.

[3] و ليكن شما را به آنچه دلهايتان كسب كرده مؤاخذه مى‌كند. سوره بقره آيه 225.

[4] چه اظهار كنيد آنچه را كه در دلهايتان هست و چه نهان داريد خداوند شما را به همان محاسبه مى‌كند. سوره بقره آيه 284.