به مردم بود و بهترين مردم و نافع‌ترين آنان بود براى مردم‌[1].

17- و نيز در آن كتاب مى‌گويد: رسول خدا 6 چنان بود كه اگر مسرور و راضى مى‌شد مسرت و رضايتش براى مردم بهترين مسرت‌ها و رضايت‌ها بود، اگر موعظه مى‌كرد موعظه‌اش جدى بود نه به شوخى، و اگر غضب مى‌كرد- و البته جز براى خدا غضب نمى‌كرد- هيچ چيزى تاب مقاومت در برابر غضبش را نداشت، و هم چنين در تمامى امورش همين طور بود، وقتى هم كه به مصيبتى و يا به ناملايمى برمى‌خورد امر را به خدا واگذار مى‌كرد، و از حول و قوه خويش تبرى مى‌جست و از خدا راه چاره مى‌خواست‌[2].

مؤلف: معانى توكل بر خدا و تفويض امر به او و تبرى از حول و قوه خويشتن و راه چاره از خدا خواستن همه به هم مربوط و برگشت همه آنها به يك اصل است و آن اين است كه براى امور استنادى است به اراده الهى‌اى كه غالب بر هر اراده ديگرى است و هرگز مغلوب نمى‌شود و قدرت الهى‌اى كه ما فوق هر قدرت و غير متناهى است، و اين خود معنا و حقيقتى است كه كتاب خدا و سنت رسول گراميش متفقا مردم را به اعتقاد بر آن و عمل بر طبق آن دعوت كرده‌اند، قرآن كريم مى‌فرمايد:(وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ)[3] و نيز مى‌فرمود:

(وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ)[4] و نيز مى‌فرمود:(وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ)[5] و نيز مى‌فرمايد:(أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ)[6] و نيز مى‌فرمايد:(وَ أَنَّ إِلى‌ رَبِّكَ الْمُنْتَهى‌)[7] و غير اين از آيات، و روايات در اين باره از حد شمارش افزون است.

و متخلق به اين خلق‌ها و متادب به اين آداب شدن علاوه بر اينكه آدمى را در مسير حقايق و واقعيات قرار داده و عملش را منطبق بر وجهى مى‌سازد كه بر حسب واقع بايد آن طور واقع شود و علاوه بر اينكه آدمى را مستقر در دين فطرت كرده، و اين معنا را ارتكازى آدمى‌

[1] احياء العلوم ج 7 ص 115.

[2] احياء العلوم ج 7 ص 120.

[3] پس بايد كه توكل كنندگان تنها بر خدا توكل كنند. سوره ابراهيم آيه 12.

[4] و امر خود را واگذار به خدا مى‌كنم. سوره مؤمن آيه 44.

[5] و كسى كه بر خدا توكل كند پس همان خدا ضامن و كفايت كننده اوست. سوره طلاق آيه 3.

[6] آگاه باشيد كه براى اوست آفرينش و همه امور عالم. سوره اعراف آيه 54.

[7] و بدرستى نهايت و سرانجام هر چيزى به سوى پروردگار تو است. سوره نجم آيه 42.