است كه ساختن و يا مثلا خوردن آن كار آدمى را به وسوسه‌هاى شيطانى و گمراهيش مى‌كشاند و بس، و حال آنكه از روايات زيادى استفاده مى‌شود كه شيطان خودش بصورت آدمى مجسم شده و طرز تهيه شراب را به انسانها ياد داده است. در جواب مى‌گوييم آرى درست است اينكه چنين اخبارى داريم، و اينكه گر چه اخبار در باب تجسم شيطان در ساختن شراب بحد تواتر نمى‌رسند و ليكن در ابواب مختلف مانند تجسم او براى انبيا و اوليا و بعضى از افراد انسانى و مانند تجسم ملائكه يا تجسم دنيا و يا اعمال انسانى و امثال آن بسيار بچشم مى‌خورند، و نيز درست است كه قرآن هم بعضى از اين اخبار را تاييد مى‌كند، مانند آيه‌(فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا)[1] الا اينكه بايد دانست كه ورود يك قصه در يك خبرى و يا چند خبر باعث نمى‌شود كه ما دست از ظهور آيه قرآنى با اينكه مورد تاييد آيات ديگرى است برداريم‌

[اشاره به اينكه شيطان بر فكر آدمى در بعضى موارد سلطه دارد و مراد از مجسم شدن شيطان، مجسم شدن براى فكر بشر است‌]

خلاصه از آيات بيش از اين استفاده نمى‌شود كه شيطان تنها در افكار، آنهم در بعضى از موارد تسلط دارد و بس، و اگر هم در روايتى داشت شيطان مجسم شده و چيزى را ساخته يا ساختن آن را به بشر ياد داده بيش از اين دلالت ندارد كه براى فكر بشر مجسم شده، و در فكرش تصرف كرده باشد.

و ما (ان شاء اللَّه تعالى) بزودى بحثى را راجع به اين موضوع يعنى تجسم شيطان و فرشته و امور معنوى ديگر در تفسير آيه:(سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى‌ بِعَبْدِهِ)[2] در جاى مناسب ديگرى عنوان خواهيم كرد، و فعلا به انتظار رسيدن موقع مناسب مى‌گذاريم‌(فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) گفتيم: يكى از وجوهى كه نهى را در اين آيه تاكيد مى‌كند- بعد از ذكر مفاسد- امر به اجتناب است، و اين امر براى اين است كه نهى بهتر در دلها جاى‌گير شود، يكى ديگر از وجوه تاكيد اميد به رستگارى است، براى كسى كه اجتناب كند، كه خود شديدترين مراتب تاكيد را مى‌رساند، زيرا اين معنا را كه: اميد رستگارى نيست براى كسانى كه از اين عمل اجتناب نمى‌ورزند، تثبيت مى‌كند.

(إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ ...) راغب در كتاب مفردات خود گفته است، عدو به معناى تجاوز ضد التيام است كه‌

[1] پس فرستاديم بسوى مريم روح خود جبرئيل را پس مجسم شده در برابرش بصورت آدمى تمام عيار. سوره مريم آيه 17.

[2] سوره اسراء آيه 1.