[مراد از قوم كه خداوند وعده آمدن آنان را داده است، اشخاص نيستند]

و اينكه سياق كلام بيان پيروز شدن دين به وسيله اين قوم در مبارزه با كسانى است كه پيروزى را در گروه‌گرايى مى‌بينند و به همين اميد با دشمنان دين دوستى مى‌كنند و نيز تعبير از آن مردم به كلمه قوم و آوردن آن اوصاف و افعال را با صيغه جمع، همه و همه اشعار به اين معنا دارد كه آن قومى كه خدا وعده آوردنش را داده، مردمى هستند كه دسته جمعى مى‌آيند نه تك تك و دو تا دو تا، و منظور اين نيست كه خداى تعالى در هر زمانى و قرنى شخصى را به يارى دين مى‌گمارد كه او را دوست دارد و او خدا را دوست دارد! شخصى كه در برابر مؤمنين خاضع و در برابر كفار قدرتمند و شكست ناپذير است و در راه خدا جهاد مى‌كند و از سرزنش هيچ ملامت‌گرى نمى‌هراسد!!. مطلب ديگر اينكه آمدن چنين مردم را با اينكه خودشان مى‌آيند اگر به خود خداى تعالى نسبت داده و فرموده، خدا آنان را مى‌آورد، به معناى آن نيست كه خدا آنان را خلق مى‌كند زيرا آنان تنها نيستند كه خالقشان خدا است، بلكه كل جهان را خدا خلق كرده، هم چنان كه فرمود:(اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ)[1]، بلكه به اين معنا است كه خداى تعالى است كه آنان را برمى‌انگيزد تا در هر فرصتى كه به دست آورند دين را يارى كنند و او است كه ايشان را به چنين افتخارى مفتخر كرده، كه دوستشان بدارد و ايشان نيز او را دوست بدارند و او است كه به ايشان توفيق داده تا در برابر دوستان خدا خوار و عليه دشمنانش قدرتمند و شكست ناپذير باشند و در راه او جهاد كنند و از ملامت هر ملامت‌گرى روى برتابند، پس اگر آنان دين را يارى مى‌كنند در حقيقت خدا است كه دين خود را به وسيله آنان و از طريق ايشان يارى مى‌كند، در اينجا ممكن است كسى توهم كند كه جا داشته فردى از مسلمانان صدر اسلام پيش خود بگويد: پس كجايند آن مردم و چرا نيامدند دين را يارى كنند، جوابش اين است كه زمان براى خداى تعالى دير و زود ندارد، ديرش و زودش براى او يكى است، اين مائيم كه به خاطر قصور فكرمان بين آن دو، فرق مى‌گذاريم.

و اما اينكه فرمود:(يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ)، از آن جهت كه حب را مطلق آورد معلوم مى‌شود حب خدا مربوط به ذات آن قوم و متعلق به ذات ايشان است بدون اينكه مقيد به وصفى و يا چيز ديگرى باشد و اما دوست داشتن آنان خدا را، لازمه‌اش آن است كه پروردگارشان را بر هر چيز ديگرى غير خدا كه مربوط به خودشان باشد از قبيل مال و جاه و يا خويشاوند يا غير آن مقدم بدارند، بنا بر اين قومى كه وعده آمدنشان داده شده، احدى از دشمنان خداى سبحان را

[1] خالق هر چيزى خدا است. سوره زمر، آيه 62 .