و منظور آيه شريفه اين نيست كه خداى تعالى از ميان معلوماتى كه هر انسان دارد تنها آن مقدار از معلومات را كه خود انسان نمى‌دانسته تعليمش داده و آنچه خودش مى‌دانسته مستند به خودش است، زيرا اين از ضروريات است كه علم بشر هر چه باشد حتى بديهياتش هدايت خداى تعالى است، او است كه با تعليم خود بشر را هدايت كرده كه چگونه وجود خود را به كمال رسانده و در زندگيش از آن برخوردار شود، آرى آن راهى كه تمام كائنات بى جان به وسيله انگيزه‌هاى طبيعى طى مى‌كنند اقسام موجودات جاندار- كه يكى از آنها بنى نوع بشر است- آن راه را با نور علم طى مى‌كند، پس علم خود يكى از مصاديق هدايت است.

[علم، هدايت است و هر هدايتى از ناحيه خدا است، پس تمام علوم به تعاليم الهى است‌]

و از سوى ديگر مى‌بينيم كه خداى سبحان مطلق هدايت را به خودش نسبت داده و فرموده:(الَّذِي أَعْطى‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‌)[1]، و نيز فرمود:(الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى‌)[2] و در خصوص هدايت بشر كه به وجهى هدايت به وسيله حس و فكر است فرموده:

(أَمَّنْ يَهْدِيكُمْ فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ)[3]، و ما در بعضى از بحث‌هاى گذشته در معناى هدايت مطالبى ايراد كرديم، و سخن كوتاه اينكه علم از آنجا كه هدايت است و هر هدايتى از ناحيه خداى تعالى است، پس علم نيز هر چه باشد به تعليم الهى است.

قريب به مضمون آيه سوره علق كه گذشت يعنى آيه:(عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ)[4]، آيه زير است كه مى‌فرمايد:(وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ)[5].

آرى دقت در حالات بشر و تدبر در آيات كريمه قرآن اين نتيجه را مى‌دهد كه علم نظرى و اكتسابى بشر يعنى علمى كه به اشيا و خواص اشيا دارد و به دنبال آن علم، علمى كه به معارف عقلى پيدا كرده است تمامى آنها از حواس پنجگانه سر چشمه مى‌گيرند، در نتيجه از آنجايى كه اين حواس عطاياى الهى است، پس تمامى و تك تك علومى كه بشر دارد خداى‌

[1] خدايى كه خلقت هر چيزى را به آن چيز بداد و سپس آن را هدايت كرد. سوره طه، آيه 50 .

[2] خدايى كه موجودات را خلق كرد و تمام عيار و كامل خلق كرد و سپس هدايت نمود. سوره اعلى، آيه 3 .

[3] آيا كسى كه شما را در ظلمت‌هاى خشكى و دريا هدايت مى‌كند بهتر است و يا اين خدايانى كه براى او شريك گرفته‌ايد. سوره نمل، آيه 63 .

[4] سوره علق، آيه 5 .

[5] خداى تعالى شما را از شكم مادرانتان بيرون آورد در حالى كه هيچ علمى نداشتيد، و او بود كه براى شما گوش و چشم و فهم قرار داد. سوره نحل، آيه 78 .