بنا بر اين پس اين كه فرمود:(ما فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ) وارد در مورد اخبار است، اخبار از حال آن هيات مجتمعه به اين كه احكام و تكاليف حرجى و دشوار را امتثال نمى‌كنند، چون با محبوب دل آنان ضديت و با چيزى كه دلهايشان و ديارشان به آن بسته است برخورد دارد و استثناى عده قليل براى دفع توهم است.

در نتيجه معناى آيه اين مى‌شود كه اگر ما مى‌نوشتيم (يعنى واجب مى‌كرديم) بر آنان كه يكديگر را به قتل برسانند، و از شهر و ديار خود كه با آن انس دارند خارج شوند اين واجب را انجام نمى‌دهند، و چون جمله انجام نمى‌دهند كليت و استغراق را مى‌رسانيد، و شنونده مى‌پنداشت حتى يك نفر هم مؤمن حقيقى و تسليم واقعى در برابر فرمان خداى تعالى در ميان آنان وجود ندارد، براى دفع اين توهم عده‌اى قليل را استثنا كرد، هر چند كه حكم اصلا شامل آن عده نمى‌شود چون حكم در باره افراد نبود، بلكه در باره هيات اجتماعيه (بدان جهت كه مجتمع است) بود، و ليكن چون به تبع هيات افراد هم داخل مى‌شدند اين استثنا را آورد.

از اينجا روشن مى‌شود كه مراد از قتل، قتل دسته جمعى يكديگر است، و مراد از بيرون شدن نيز بيرون شدن و جلاى وطن كردن جمعى از ميان جمعى ديگر است، خلاصه حكم همه‌اش مربوط به مجتمع است، نه اين كه هر فردى خودش خود را بكشد، و يا هر فردى از خانه و زندگيش بيرون شود، هم چنان كه در آيه شريفه:(فَتُوبُوا إِلى‌ بارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ)[1] كه در باره بنى اسرائيل است منظور قتل دسته جمعى است، و مقصود به خطاب جماعت است نه فرد.

(وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما يُوعَظُونَ بِهِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ وَ أَشَدَّ تَثْبِيتاً) در اين آيه شريفه تعبيرى كه در آيه قبلى بود عوض شده، در آنجا تعبير كتابت آمده بود، مى‌فرمود:(وَ لَوْ أَنَّا كَتَبْنا ...)، و در اين آيه همان را به عبارت يوعظون تعبير فرموده، و اين اشاره است به اين احكام نامبرده هر چند به صورت امر و كتابت يعنى دستور وجوبى صادر شده است ليكن اشاراتى است به چيزى كه صلاح و سعادتشان را تامين مى‌كند، پس در حقيقت مواعظ و نصايحى است كه در آن خير و صلاح آنان منظور است.

(لَكانَ خَيْراً لَهُمْ) يعنى اگر موعظتى كه به ايشان شد عمل مى‌كردند برايشان بهتر بود، و معلوم است كه اين بهترى مربوط به همه سرنوشت‌هاى آنان است، چه سرنوشت دنيايى‌شان و چه سرنوشت آخرتيشان، براى اين كه خير آخرت منفك از خير دنيا نيست، بلكه آن را به دنبال دارد(وَ أَشَدَّ تَثْبِيتاً) يعنى عمل به اين مواعظ نفوس و دلهايشان را برايمان استوارتر مى‌كرد براى‌

[1] سوره بقره آيه: 54.