نظر بگيريم، كه اهل كتاب را مشرك نمى‌نامد، هر چند كه كفرشان به قرآن و به دينى كه رسول خدا 6 آورده در واقع شركى است كه به خدا ورزيده‌اند، (به تفسير آيه 221 سوره بقره مراجعه بفرماييد) و گرنه خود كلمه شرك شامل آنان نيز مى‌شود، زيرا وقتى اهل كتاب به قرآن كه مصدق تورات و انجيل آنان است، ايمان نياورند به خدا كفر ورزيده‌اند و آن چه در دست دارند را (مثلا موسى ع را) شريك خداى تعالى گرفته‌اند، چون كسى كه به موسى (ع) ايمان آورده اگر به عيسى (ع) كفر بورزد موسى را شريك خدا گرفته است، و شايد در اين كه فرمود: ((أَنْ يُشْرَكَ بِهِ‌) اينكه به او شرك بورزند)، و نفرمود: ان اللَّه لا يغفر المشرك- و يا- المشركين همين نكته منظور بوده است.

و جمله:(لِمَنْ يَشاءُ) را آورد تا توهمى كه ممكن بود بشود دفع نمايد، و آن توهم اين است كه كسى خيال كند وقتى شرك نورزد و ايمان به خدا داشته باشد آمرزش ساير گناهان را از خداى تعالى طلب كار مى‌شود، و بر خدا واجب مى‌شود او را بيامرزد، و معناى اين توهم اين است كه در اين صورت حاكمى ما فوق خدا هست كه او را محكوم كند، و قاهرى هست كه او را مقهور سازد، در حالى كه چنين نيست، و خداى تعالى محكوم كسى واقع نمى‌شود، و به همين جهت است كه مى‌بينيم در قرآن كريم بسيارى از امور مشروط به مشيت خداى تعالى شده، كه در همه آن موارد و يا در بيشترش، وجه همين دفع توهمى است كه تذكر داديم، نظير آيه شريفه:

(خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ، إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ)[1].

علاوه بر اين كه حكمت هم اقتضا مى‌كند كه تمامى گنهكاران گناهشان آمرزيده نشود، چون اگر خداى تعالى جمله (از هر كس كه بخواهد) را نياورد، و قرار باشد كه همه گناهان و همه گنه‌كاران آمرزيده شود، امر و نهى‌هاى الهى و تشريع دين و تربيت الهيه به كلى لغو و باطل مى‌شود، و از اينجا مى‌فهميم كه بايد از هر چند بار گناه كردن بعضى از افرادش آمرزيده نشود، تا نهى از آن، لغو نشود، و اين مطلب با عموميتى كه در آيات راجع به اسباب مغفرت است منافات ندارد، براى اين كه در آيه مورد بحث سخن از وقوع آمرزش است، و در آن آيات، سخن از وعده است، كه صحيح است بطور مطلق بيان شود، و اما در جايى كه سخن از وقوع آمرزش است، با اينكه بعضى از گناهان از كسانى سر مى‌زند كه به هيچ وجه آمرزيده نمى‌شود، يا براى اين كه مرتكب مشرك است، و يا به علت ديگر نمى‌شود بيان را مطلق آورد.

[1] و اما كسانى كه سعادتمند شدند در بهشت جاودانه خواهند بود، ما دام كه آسمانها و زمين برقرارند مگر زمانى كه پروردگارت نخواهد، و اين عطايى است قطع ناشدنى. سوره هود آيه 108.