نظر انطباق با مورد، فرق مى‌كند، مورد اين، آثار دنيوى شرك، و مورد آن، آثار اخروى آن است.

و چون خداى عز و جل عزيز و حكيم است، و هيچ كار او جزافى و بى حكمت نيست، بناچار نيامرزيدن مشرك و آمرزيدن ساير گناهان او بايد طبق حكمت باشد.

اما حكمت اين كه شرك را نمى‌آمرزد، اين است كه عالم خلقت كه سراپايش رحمت خدا است، اساسش عبوديت خلق و ربوبيت خداى تعالى است، هم چنان كه خود خداى تعالى فرمود:(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ)[1]، و معلوم است كه با شرك ديگر عبوديتى نيست.

و اما اينكه ساير گناهان و نافرمانيهاى كمتر از شرك را مى‌آمرزد از دو راه و وسيله است، يكى شفاعت كسانى كه خداوند براى آنها منزلت شفاعت را قرار داده است، از انبيا و اوليا و ملائكه. ديگر به واسطه اعمال صالحه خود افراد گناهكار، چون اعمال صالحه گناهان را عفو مى‌كند، و شفاعت شفيعان نيز براى اين است كه همانطور كه در دنيا واسطه به كمال رسيدن بندگان بودند در آخرت نيز واسطه باشند هم چنان كه خودش فرموده كه شفاعت آنان را مى‌پذيرد، و در حديثى رسول خدا 6 فرمود: اهل المعروف فى الدنيا هم اهل المعروف فى الآخرة كسانى كه در دنيا واسطه در خير و بركت بودند، در آخرت نيز دستگيرى از گنهكاران را به آنان واگذار مى‌كنند) مترجم و ما بحث پيرامون مساله شفاعت را در جلد اول عربى اين كتاب به طور مفصل ذكر كرديم.

و اما توبه: آيه شريفه متعرض آن نشده، چون مورد مساعد نبود، مورد آيه شرك و عدم ايمان بود و با حفظ عدم ايمان، توبه معنا ندارد، علاوه بر اين كه توبه اختصاص به يك گناه و دو گناه ندارد، آدمى از هر گناهى توبه كند آمرزيده مى‌شود، چه شرك و چه غير شرك چون خداى تعالى فرموده:(قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ، وَ أَنِيبُوا إِلى‌ رَبِّكُمْ)[2].

و مراد از شرك در آيه، معنايى است كه شامل كفر نيز مى‌شود، زيرا مى‌دانيم كه خداى تعالى به هيچ وجه كفر را نمى‌آمرزد، پس آيه شامل او نيز مى‌شود، هر چند كه از نظر نامگذارى كلمه (شرك) بر او صادق نباشد، البته اين در صورتى است كه اصطلاح قرآن را در

[1] من جن و انس را نيافريدم مگر براى اين كه عبادتم كنند. سوره ذاريات آيه 56.

[2] بگو اى بندگان من كه بر خويشتن ستم كرده‌ايد، از رحمت خدا مايوس نشويد، كه خدا همه گناهان را مى‌آمرزد، چون او آمرزگار رحيم است برگرديد به سوى پروردگارتان. سوره زمر آيه: 53- 54.