بيان آيات‌

اين آيات به منزله خلاصه‌گيرى از بيان حال مؤمنين و مشركين و اهل كتاب است كه شرح حالشان در اين سوره آمده بود، به اين بيان كه مى‌فرمايد حال ابرار نيكان از مؤمنين ذكر خداى سبحان و تفكر در آيات او و پناه بردن به دامن او از عذاب آتش و در خواست مغفرت و جنت است، خداى تعالى هم خواسته‌شان را بر آورد و به زودى نيز بر مى‌آورد (اين حال عمومى ايشان است)، و اما كسانى كه كافر شدند حالشان اين است كه در دنيا در ميان متاعى قليل مى‌لولند و در آخرت جايگاهى آتشين دارند. پس وضع مؤمنين را نبايد با وضع كفار مقايسه كرد، دسته سوم اهل كتابند كه از كفار استثنا شده‌اند، البته نه همه آنها بلكه افرادى كه از حق پيروى مى‌كنند كه چنين كسانى با مؤمنين هستند.

(إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...) گويا مراد از خلق كيفيت وجود و آثار و افعال از حركت و سكون و دگرگونيهاى آسمان و زمين باشد نه پيدايش آنها، در نتيجه خلقت آسمانها و زمين و اختلاف ليل و نهار مشتمل بر بيشتر آيات محسوسه خداى تعالى است و ما بيان بيشتر اين معنا را در سوره بقره آيه 164 و در تفسير آيه هفتم همين سوره گذرانديم و نيز معناى اولى الالباب را بيان كرديم.

(الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً ...) يعنى كسانى كه خداى تعالى را در همه احوال ياد مى‌كنند (چه در حال قيام و چه قعود و چه دراز كشيده) و اما معناى ذكر و تفكر قبلا گذشت و حاصل معناى دو آيه اين است: نظر كردن و انديشيدن در آيات آسمانها و زمين و اختلاف شب و روز در نظر كننده و انديشنده ذكر دائمى از خدا را پديد آورد و در نتيجه صاحبان اين نظر و انديشه ديگر در هيچ حالى خدا را فراموش نمى‌كنند، و نيز باعث مى‌شود كه در خلقت آسمانها و زمين تفكر كنند، و به اين وسيله متوجه شوند كه خداى تعالى بزودى آنان را مبعوث خواهد كرد، و به همين جهت از خداى تعالى درخواست رحمتش را نموده و از او مى‌خواهند وعده‌اى را كه داده، در حق آنان تحقق بخشد.

(رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا ...) در اين جمله، با كلمه هذا (با اينكه مفرد مذكر است) اشاره شده به آسمانها و زمين، با اينكه السماوات جمع و مؤنث است، و اين به خاطر آن بوده كه غرض در اين‌