مناجات اشاره به يك يك آسمانها جداى از هم نبوده بلكه اشاره به جهت جامع آنها، يعنى مخلوقيت آنها بوده و آسمانها و زمين در مخلوق بودن واحدند، و اين اشاره نظير اشاره‌اى است كه در حكايت كلام ابراهيم ع آمده، آنجا كه فرمود:(فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ)[1] كه اين اشاره به جرم خورشيد بدان جهت كه خورشيد است، نشده، چون ابراهيم هنوز خورشيد را نشناخته بود، و اسمش را هم نمى‌دانست، كه چيست بلكه بدان جهت اشاره شده كه شي‌ء است از اشيا.

و كلمه باطل به معناى هر چيزى است كه در آن هدفى و غرضى معقول نباشد و به قول خداى تعالى در مثال سيل و كف آنجا كه مى‌فرمايد:(فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ)[2]، و به همين جهت انديشمندان بعد از آنكه باطل را از عالم خلقت نفى مى‌كنند، اين معنا برايشان كشف مى‌شود كه پس بطور مسلم مردم براى جزا دوباره محشور خواهند شد، و در آن عالم ستمگران كيفر خواهند ديد، آن هم كيفرى خوار كننده، كه همان آتش باشد، و ممكن نيست كسى يا عاملى اين كيفر را و مصلحت آن را باطل و يا رد كند، چون بدون حشر مساله خلقت، باطل خواهد شد، پس اين است معناى اينكه مى‌گويند(فَقِنا عَذابَ النَّارِ رَبَّنا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ).

(رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِياً ...) منظور از منادى در اين آيه شريفه رسول اللَّه 6 است كه بشر را به سوى ايمان ندا كرد،(أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ)، اين جمله همان ندا را تفسير مى‌كند، پس كلمه ان ، ان تفسيرى است، فامنا ، و چون با اين كلمه اظهار ايمان كردند و در باطن اين كلمه همه معارف الهى نهفته است، چون رسولى كه به وى ايمان آوردند از ناحيه خدا به ايشان خبرهايى داده و از پاره‌اى امور از قبيل گناهان و بديها و مردن در حال كفر و گناه ترسانيده بود و به پاره‌اى امور از قبيل مغفرت و رحمت خدا و جزئيات زندگى آن بهشتى كه وعده‌اش را به بندگان مؤمن خود داده تشويق كرده بود، به همين جهت بعد از آنكه گفتند: فامنا دنبالش درخواست كردند كه خدايا ما را بيامرز، (فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا)- و گناهان ما را از ما بريز (وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيِّئاتِنا)- و ما را با ابرار و نيكان كه وعده چنان بهشتى به ايشان داده‌اى بميران و نيز درخواست‌

[1] آن گاه كه آفتاب را ديد كه بر آمد گفت: اين پروردگار من است چون اين بزرگتر است. سوره انعام: 78 .

[2] باطل چون كف است كه با خشك شدن از بين مى‌رود. سوره رعد آيه: 17 .