(اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ ).[1] مؤلف قدس سره: اين داستان به طريقى ديگر از طرق اهل سنت روايت شده و از طرق اهل بيت ع نيز آمده و اگر ما همه قصه را با اينكه طولانى بود نقل كرديم، براى اين بود كه فوائد مهمى در بيان گرفتاريهاى مهم مسلمانان صدر اسلام و مهاجرين نخستين داشت نه اينكه خواسته باشيم بگوئيم اين قصه سبب نزول آيه بوده است.

و در تفسير عياشى از امام صادق ع در ذيل آيه:(ما كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا) آمده كه فرمود: امير المؤمنين ع فرمود: ابراهيم نه يهودى بود كه به طرف مغرب نماز خوانده باشد و نه نصرانى بود كه به طرف مشرق نماز خوانده باشد بلكه حنيف بود و مسلمانى بر دين محمد ص.[2] مؤلف قدس سره: در بيان سابق معناى اين حديث گذشت كه چگونه ابراهيم بر دين محمد ص بوده، و در اين روايت قبله بودن كعبه هم اعتبار شده، چون تحويل قبله در مدينه واقع شد، و شهر مكه و خانه كعبه تقريبا در سمت جنوبى مدينه است و يهود و نصارا قبله بودن كعبه را نپذيرفتند و اين باعث شد كه يهود از طرف مكه به طرف مغرب كه بيت المقدس نسبت به مدينه در آن طرف است توجه كنند، نصارا هم كه هميشه به طرف مشرق نماز مى‌خواندند، لذا قرآن كريم در آيه:(وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً ...) مسلمين را امتى وسط و اين دو طائفه را منحرف از حد وسط معرفى نموده است و لفظ آيه شريفه هم اين عنايت را تاييد نموده و مى‌فرمايد: ابراهيم يهودى و متمايل به سوى غرب، و نصرانى و متمايل به سوى شرق نبود، بلكه حنيف و در حد ميان بود و سخن كوتاه اينكه روايت در صدد بيان عنايت لطيفى است و چيزى بيش از اين نمى‌خواهد بگويد، (پس كسى گمان نكند كه معناى عبارت و مسلمانى بر دين محمد ص بود اين است كه ابراهيم خليل ع تابع شريعتى بود كه قرنها بعد از او طلوع مى‌كرده مترجم ).

و در كافى از امام صادق ع روايت آورده كه فرمود: معناى حنيفا اين است كه ابراهيم خالص و مخلص بود و كمترين شايبه‌اى از شرك و بت‌پرستى در او نبود.[3]

[1] كتاب مجموعة من التفاسير طبع بيروت( البيضاوى النسقى الخازن ابن عباس ج 4 ص 516- 517- 518).

[2] تفسير عياشى ج 1 ص 177 ح 60.

[3] كافى ج 2 ص 15 ح 1.