مى‌خواهد بفرمايد جنس عسر اين طور است كه به دنبالش يسر مى‌آيد، نه تمامى فرد فرد عسرها، و بعيد هم نيست كه يسر يا عسر از مصاديق سنتى ديگر باشد، و آن سنت تحول حوادث و تقلب احوال و بى دوامى همه شؤون زندگى دنيا است.

و از زمخشرى حكايت شده كه در كشاف گفته: حرف فاء در جمله‌(فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ ...) فاى فصيحه است، و زمينه كلام زمينه تسليت دادن و دلخوش كردن رسول خدا 6 به وسيله وعده‌اى جميل است.

وى مى‌گويد: مشركين رسول خدا 6 و مؤمنين را سرزنش مى‌كردند به اينكه مردمى فقيرند، چيزى از مال دنيا ندارند، به حدى اين زخم زبان اوج گرفت كه به دل شريف آن حضرت افتاد كه نكند اسلام نياوردن مردم و تحقيرشان از مؤمنين به خاطر همين تهى دستى مؤمنين است، و خداى تعالى براى دفع اين احتمال نعمت‌هاى بزرگى را كه به آن جناب ارزانى داشته بود به رخش كشيد، آن گاه اضافه كرد:(فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً) گويا فهماند اين ما بوديم كه به تو داديم آنچه كه خودت مى‌دانى، پس از فضل خدا مايوس نباش، و بدانكه بعد از سختى‌ها گشايشى براى شما خواهد بود[1].

و ظاهر گفتار وى اين است كه لام در العسر را لام عهد گرفته، نه لام جنس، و مراد از يسر هم غنيمت‌هايى است كه خداى تعالى در سالهاى بعد نصيب مؤمنين كرده.

ليكن ما اين حرف را قبول نداريم، براى اينكه ذهن شريف رسول خدا 6 اجل از آن است كه از حال كفار و علت كفرشان بى خبر باشد، و نداند كه علت اصلى آن استكبار از حق است، و خلاصه خدا را كوچك‌تر از آن مى‌دانند كه دعوت پيامبرش را بپذيرند، به شهادت اينكه اين كفار بعد از ظهور شوكت اسلام و پولدار شدن مؤمنين هم ايمان نياوردند، و خداى تعالى پيامبرش را از اميدوارى به ايمان آوردن اكثر آنان نهى و نوميد كرده، هم در آيات سوره يس كه در مكه يعنى در ايام فقر مؤمنين نازل شده فرموده:( لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى‌ أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ‌) ...(وَ سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ )[2]، و هم در سوره بقره كه در مدينه يعنى در روزگار خوش مؤمنين نازل شده فرموده:(إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ)[3].

[1] تفسير كشاف، ج 4، ص 771.

[2] البته وعده عذاب ما بر اكثر آنان چون ايمان نمى‌آورند حتمى و لازم شد ... و تو چه ايشان را انذار بكنى و چه نكنى يكسان است، هرگز ايمان نخواهند آورد. سوره يس، آيه 10.

[3] كسانى كه كافر شدند براى آنها تفاوت نمى‌كند كه آنان را بترسانى يا نترسانى، ايمان نخواهند آورد. سوره بقره، آيه 6.