مؤلف: اين روايت دلالتى بر اين معنا ندارد كه استثناء در جمله‌(إِلَّا مَنْ تَوَلَّى وَ كَفَرَ) از ضمير در عليهم است‌[1].

و نيز در همان كتاب يعنى تفسير قمى در روايت ابى الجارود از امام ابى جعفر (ع) در ذيل آيه‌(إِلَّا مَنْ تَوَلَّى وَ كَفَرَ) آمده كه منظور كسى است كه از تذكر تو متعظ نشود و تو را تصديق نكند، و ربوبيت مرا انكار كند و نعمت مرا كفران نمايد،(فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَكْبَرَ) منظور عذاب غليظ و شديد و دائمى است (إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ‌) يعنى بازگشتشان به سوى ما است،(ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ)، يعنى جزايشان با ما است‌[2].

و در نهج البلاغه آمده كه شخصى از امير المؤمنين (صلوات اللَّه عليه) پرسيد: چگونه خداى عز و جل به حساب اعمال خلائق با آن كثرت كه در آنهاست مى‌رسد؟ فرمود: به همان جورى كه رزقشان را مى‌دهد، و با آن كثرتى كه در عدد آنها است رزق هيچ جنبنده‌اى را فراموش نمى‌كند. شخصى پرسيد چطور به حساب آنان مى‌رسد، با اينكه خلائق او را نمى‌بينند؟ فرمود همانطور كه روزيشان مى‌دهد، با اينكه خلائق او را نمى‌بينند[3].

و نيز در همان كتاب است كه امام صادق (ع) فرمود: حساب هر امتى را امام زمانش مى‌رسد و امامان، دوست‌داران خود و اعدايشان را به سيمايشان مى‌شناسند، و اين كلام خداست كه مى‌فرمايد: (وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ‌)- بر اعراف مردانى هستند كه هر كسى را به سيمايش مى‌شناسند ...[4] مؤلف: در سابق يعنى در تفسير همين آيه از سوره اعراف توضيح معناى اين حديث گذشت، و اين معنا در كتاب بصائر الدرجات‌[5] نيز از امام صادق و با سند نقل شده و كافى‌[6] آن را از امام باقر و امام كاظم 8 و فقيه‌[7] آن را از امام هادى (ع) در ضمن زيارت جامعه روايت كرده.

[1] چون بنا به نظريه ما نيز اين روايت درست است، ما گفتيم آيه شريفه متعرض تذكرهاى پى در پى است، كه در مورد كفار معاند لغو و در مورد سايرين واجب و وظيفه مقام رسالت است، و روايت متعرض مساله ديگرى است، و آن اين است كه من مامورم با كفار بجنگم و بجنگم تا زمانى كه به كلمه لا اله الا اللَّه اقرار كنند هر چند زبانى، مترجم .

[2] تفسير قمى، ج 2، ص 419.

[3] نهج البلاغه صبحى صالح، ص 528، خطبه 300.

[4] نور الثقلين، ج 5، ص 570 به نقل از تفسير قمى.

[5] نور الثقلين، ج 5، ص 569 به نقل از بصائر الدرجات.

[6] نور الثقلين، ج 5، ص 568 به نقل از كافى.

[7] من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 372.