چه چيز و چه مسئوليت و ضررى متوجه تو مى‌شود اگر او نخواهد خود را از كفر و فجور پاك كند؟ تو يك رسول بيشتر نيستى، و جز ابلاغ رسالت مسئوليتى ندارى .

بعضى‌[1] ديگر گفته‌اند: كلمه ما به معناى لا ى نافيه است، و معنايش اين است كه: از عدم تزكيه او از كفر و فجور باكى به خود راه نمى‌دهى ، و اين معنا با سياق عتابى كه قبل از اين آيه و قبل از قبل اين آيه بود سازگارتر است.

(وَ أَمَّا مَنْ جاءَكَ يَسْعى‌ وَ هُوَ يَخْشى‌ فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى) كلمه سعى به معناى سرعت در دويدن است، پس معناى آيه به حسب آنچه مقام دست مى‌دهد اين است كه: آن كس كه به شتاب نزدت مى‌آيد تا بوسيله معارف دين و مواعظى كه از تو مى‌شنود خود را پاك كند،(وَ هُوَ يَخْشى‌) در حالى كه از خدا مى‌ترسد، و خشيت خود آيت و نشانه آن است كه او بوسيله قرآن متذكر شده است، هم چنان كه فرمود:(ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى‌ إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى‌)[2]، و نيز فرموده:(سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشى‌)[3].

(فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى)- اصل كلمه تلهى تتلهى بوده، يعنى خود را بكار ديگر مى‌زنى، و از چنين مردى كه آمده كه به راستى خود را اصلاح كند غافل مى‌مانى، و اگر ضمير انت را در اين آيه و در آيه‌(فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى) و ضمير له و عنه را در آن دو مقدم بر فعل آورده، همه براى تاكيد در عتاب و تنبيه است.

(كَلَّا إِنَّها تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ) كلمه كلا باز داشتن از همان عملى است كه به خاطر آن عتابش فرمود يعنى عبوس كردن قيافه و روى‌گردانى از كسى كه از خدا مى‌ترسد، و مشغول شدن و پرداختن به كسى است كه خود را بى‌نياز مى‌داند.

و ضمير در جمله‌(إِنَّها تَذْكِرَةٌ) به آيات قرآنى و يا به قرآن بر مى‌گردد، و اگر آن را مؤنث آورده براى اين بود كه خبر آن تذكرة مؤنث بوده، و معناى آن اين است كه: آيات قرآنى- و يا قرآن- تذكره است، يعنى موعظه‌اى است كه هر پند پذيرى از آن متعظ مى‌شود، و يا تذكر دهنده‌اى است كه اعتقاد حق و عمل حق را تذكر مى‌دهد.

(فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ)- اين قسمت، جمله‌اى معترضه است، و ضمير به قرآن و يا آنچه كه‌

[1] تفسير فخر رازى، ج 31، ص 16.

[2] ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه خود را به زحمت بيفكنى بلكه آن را براى يادآورى كسانى كه( از خدا) مى‌ترسند نازل ساختيم. سوره طه، آيه 2 و 3.

[3] و به زودى آنها كه از خدا مى‌ترسند متذكر مى‌شوند، سوره اعلى، آيه 10.