سوره آمده.

[اشاره به اينكه مشيت بنده موقوف بر مشيت خدا است‌(وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ)]

(وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً) در اين آيه استثنايى آمده كه از آن به دست مى‌آيد كه تحقق يافتن مشيت بنده موقوف برخواست خداى تعالى است، معلوم مى‌شود مشيت خداى تعالى در مشيت و عمل بنده اثر دارد، به اين معنا كه اگر خدا بخواهد عملى از بنده سر بزند نخست در او مشيت و خواست ايجاد مى‌كند، پس مشيت خدا به مشيت عبد تعلق مى‌گيرد نه به فعل عبد. و به عبارت ديگر مستقلا و بدون واسطه به مشيت عبد تعلق مى‌گيرد و با واسطه به فعل او تعلق مى‌گيرد، پس تاثير مشيت خدا طورى نيست كه مستلزم جبر در بنده بشود، و چنان هم نيست كه بنده در اراده خود مستقل باشد و هر كارى خواست بكند هر چند كه خدا نخواسته باشد. پس فعل بنده اختيارى است، چون مستند به اختيار و اراده خود او است، و اما اختيار بنده، مستند به اختيار ديگرى نيست، كه توضيح اين بحث در چند مورد در سابق گذشت.

و اين آيه در مقام دفع توهمى است، و آن اين است كه كفار توهم كرده بودند كه در مشيت خود مستقلند و خواستشان وابسته به خواست پروردگارشان نيست، و شايد توجه دادن آنان به اين حقيقت باعث شد كه در آيه شريفه از غيبت فمن شاء ... به خطاب التفات نموده بفرمايد:(وَ ما تَشاؤُنَ ...) هم چنان كه علت التفات از تكلم مع الغير، در آيه‌(نَحْنُ خَلَقْناهُمْ ...) كه خداى تعالى گوينده فرض شده بود، به غيبت در جمله‌(يَشاءَ اللَّهُ ...) كه خداى تعالى غايب فرض شده، اشاره به علت حكم بوده، خواسته است بفهماند آن كسى كه به نام جليل اللَّه ناميده مى‌شود، كسى است كه هر موجودى از ساحت او صادر مى‌شود، و هر چيزى به سوى او منتهى مى‌گردد، پس هيچ مشيتى بدون مشيت او نخواهد بود، و بدون خواست او مؤثر واقع نمى‌شود، و جمله‌(إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً) زمينه‌چينى است براى مضمون آيه بعدى.

(يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً) مفعول فعل يشاء حذف شده، چون گفتار آيه مى‌فهماند كه آن چيست، و تقدير آيه چنين است: يدخل فى رحمته من يشاء دخوله فى رحمته ، داخل در رحمت خود مى‌كند هر كسى را كه بخواهد داخل آن كند، و نمى‌خواهد مگر داخل كردن كسى را كه ايمان آورد و تقوى پيشه كند. و اما غير اينان يعنى اهل اثم و كفر را در جمله‌(وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً) وضعشان را بيان فرمود.

و اين آيه سنت خداى تعالى را كه در بندگانش از حيث سعادت و شقاوت جارى است‌