اين را به آن جهت گفتيم كه نتيجه بگيريم ظاهر عبارت مورد بحث اين است كه ضمير جمع‌(بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ) به شفيعانى بر مى‌گردد كه آيه قبلى اشاره به آنان داشت، پس علم خدا به پشت و روى امر شفيعان، كنايه است از نهايت درجه احاطه او به ايشان، پس ايشان نمى‌توانند در ضمن شفاعتى كه به اذن خدا مى‌كنند كارى كه خدا نخواسته و راضى نيست در ملك او صورت بگيرد، انجام دهند، ديگران هم نمى‌توانند از شفاعت آنان سوء استفاده نموده، در ملك خداى تعالى مداخله كنند و كارى صورت دهند كه خدا آن را مقدر نكرده است.

آيات كريمه زير هم به همين معنا اشاره مى‌كند كه مى‌فرمايد:(وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا)[1](عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى‌ غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى‌ مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ، وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصى‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ عَدَداً)[2].

براى اينكه اين آيات احاطه خدا به ملائكه و انبياء را بيان مى‌كند تا از انبياء عملى كه او نخواسته سر نزند و ملائكه جز به امر او نازل نشوند و انبياء جز آنچه را كه او خواسته ابلاغ نكنند، و بنا بر اين بيان، مراد از جمله‌(ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ) آن رفتارى است كه از ملائكه و انبياء مشهود و محسوس است، و مراد از جمله‌(وَ ما خَلْفَهُمْ) چيزهايى است كه از انبيا غايب و بعيد است، و حوادثى است كه پس از ايشان رخ مى‌دهد، پس برگشت معناى اين دو جمله به همان غيب و شهادت است.

[احاطه خداى تعالى بر آنچه كه با شفيعان حاضر است و آنچه از آنها غايب است‌]

و سخن كوتاه اينكه: جمله‌(يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ) كنايه است از احاطه خداى تعالى به آنچه كه با شفيعان حاضر و نزد ايشان موجود است و به آنچه از ايشان غايب است و بعد از ايشان رخ مى‌دهد، و لذا دنبال جمله مورد بحث اضافه كرد:(وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ)، تا احاطه كامل و تام و تمام خداى تعالى و سلطنت‌

[1] فرشتگان به پيامبر اسلام گفتند: ما جز به امر پروردگار تو سر فرود نمى‌آوريم، پشت و روى و ظاهر و باطن ما از آن او است، پروردگار تو فراموش‌كار نيست. سوره مريم، آيه 64

[2] خدا است داناى غيب و غيب خود را براى كسى اظهار نمى‌كند مگر براى كسانى از رسولان خود كه آنها را شايسته بداند، تازه از پيش رو و پشت سر سياه زاغشان را چوب مى‌زند و آنان را مى‌پايد تا بداند رسالتهاى پروردگارشان را ابلاغ كردند و خدا به آنچه كه رسولان دارند آگاه است و تمامى موجودات را شمرده است. سوره جن، آيه 28